Manastir Gradac

UVOD

Srpski pravoslavni manastir Gradac, sa grobnom crkvom svete monahinje Jelisavete, bivše kraljice Jelene, žene kralja Uroša I, nalazi se u srednjem delu Srbije, blizu grada Raške. Veoma je značajan za bolje razumevanje graditeljstva nemanjićke Srbije u drugoj polovini XIII veka. U srednjovekovnom prostoru manastira sačuvane su dve crkve i ostaci monaških zgrada raspoređenih uz ogradni zid. Glavna manastirska crkva, posvećena Bogorodičinom prazniku Blagovesti. To je najranija građevina u Srbiji u kojo je gotika izražena u većoj meri. Spoj vizantijskih i romaničkih uticaja koji odlikuje arhitekturu raške grupe crkava prisutan je i ovde, ali obogaćen mnogim novim rešenjima oblika, konstrukcije i ukrasa, bliskih graditeljstvu Zapada, gde je gotika u to vreme već uveliko bila vladajući stil. Osnova plana kao i romanogotičke i gotičke pojedinosti ukrašavanja fasade Bogorodičine crkve imaju sličnosti sa Studeničkom crkvom. Naziv mesta bio je poznat i pre osnivanja istoimenog manastira u 13. veku, najverovatnije zato što je tu postojala tvrđava ili njeni ostaci. Arhiepiskop Danilo II u životopisu kraljice Jelene napominje da je ona izgradila crkvu “ na mestu zvanom Gradac ”. Na uzvišenju iznad manastira, koje meštani zovu Petrov krš, odakle se stenovit teren okomito spušta do zapadnog dela srednjovekovne monaške naseobine, nalaze se ostatci građevine sa dva odeljenja. Moguće da se radi o vizantijskom utvrđenju iz VI veka, u čijem je podnožiju, na mestu kasnijeg srednjovekovnog manastira, postojala crkva.
Iako dve crkve ovog manastira imaju osobenosti koje ih razlikuju od drugih iz tog perioda, o Gradcu nije pisano u onoj meri koliko on to zaslužuje po svojim kvalitetima, mestu u razvoju srpske umetnosti, a naročito po neobičnim pojedinostima koje su izuzetne na ovim prostorima. Dugo mu nije pridavan značaj kakav su imale druge kralljevske zadužbine XIII stoleća, tako da su veoma oskudni njegovi opisi kod putopisaca XIX veka, ili ih uopšte nema. Razlog verovatno leži u tome što je manastir više od 300 godina bio napušten, crkve polusrušene, a ostaci manastirskih zgrada i obimnog zida zasuti nanosima zamlje.
Ispred Bogorodičine crkve pronađeni su temelji starijeg hrama. Zid njegove apside leži ispod praga glavnog portala bogorodičine crkve. Hram je bio jednobrodan, sa apsidom na istoku, polukružnom spolja i iznutra. Zapadno od ove crkve otkopani su temelji kružne porostorije, koja bi mogla biti temelj krstionice, mada nisu pronađeni nikakvi elementi- vodonepropustljiv malter, uređaji za dovod i odvod vode i drugo- koji bi ovu predpostavku potvrđivali.
O vremenu nastanka najstarije crkve u Gradcu može se razmišljati samo na osnovu njenog plana. Izgradnja protezisa u zapadnom delu crkve upućuje na vreme pre sredine VI veka, osim toga u V i VI stoleću podignut je i najveći broj krstionica, naročito u Justinijanovo vreme je sakralno graditeljstvo imalo zamaha.
Gradac je najviše napredovao u trinaestom i četrnaestom veku, kao kraljevska zadužbina i hram u kome se nalazi ”grob velike kraljice”. Bio je mnogoljudan i veoma bogato opremljen, a iguman gradački zauzimao je peto mesto u rangu igumana srpskih manastira. A potom, u petnaestom i šesnaestom veku nema podataka o životu manastira. Zna se samo da su 1589. godine iguman Đurđevih stupova Stefan i starac Pajsije zatekli manastir sa jednim sveštenikom i oronulu crkvu bez krova. Crkva je obnovljena ”koliko se moglo učiniti u to tužno vreme”, ali je manastir potpuno zapusteo u vreme austrijsko-turskih ratova, kada je skinut i odnet olovni krov, svodovi srušeni, a manastirske zgrade odnela bujica.

Kada se u ove krajeve počelo doseljavati stanovništvo koje je obrazovalo današnje selo Gradac, obnovljena je mala crkva posvećena Svetom Nikoli, koja se nalazi na steni iznad manastirskog konaka. Pred Prvi svetski rat iznad ostataka Bogorodičine crkve podignut je krov kao zaštita od daljeg propadanja.

Bogorodičina crkva u toku restauracije