Utvrđena naselja u neolitu

1. Istorija osnivanja naselja u neolitu

Zemunice su važne za istraživanje neolitskih naselja. Obično su otkrivane u najstarijim fazama neolitskih naselja, kako na Bliskom istoku, tako i u jugoistočnoj Evropi. Na Bliskom istoku, u naseljima prekeramičkog neolita A, staništa su kružne osnove i obično ukopana, dok su veće nadzemne i četvrtaste kuće karakteristične za prekeramički neolit B. Sledeći etnografske podatke, K. Fleneri je promenu od kružnog ka četvrtastom staništu, od ukopanog ka nadzemnom i od malog ka velikom video kao novinu u socijalnom organizovanju neolitskih zajednica. Prema njemu, zemunička naselja su na Bliskom istoku bila nastanjena proširenim porodicama, pri čemu su u svakom staništu živela po jedan do dva člana, dok je grupa zajednički koristila skladišni prostor u neposrednoj blizini. Izgradnja nadzemnih kuća u prekeramičkom neolitu B nagoveštava značajne socioekonomske promene u organizaciji grupe, koja je sada zasnovana na domaćinstvu koje obitava zajedno, odnosno poseduje i slobodno koristi skladišni prostor u istoj kući.

Međutim, u ranijim istraživanjima mnogobrojne jame u neolitskim naseljima su bez dubljeg analitičkog osvrta objašnjene kao zemunice. Možda nije daleko od istine da se prepoznavanje zemunica u neolitskom kontekstu svodilo na jednostavno prihvatanje tada vladajuće paradigme. S druge strane, za razliku od upečatljive promene u izgledu staništa na Bliskom istoku, izgled zemunica, njihovi konteksti u naseljima i odnos prema nadzemnim građevinama nisu nudili podršku socioekonomskoj transformaciji, koja obuhvata prelaz od ukopanog ka nadzemnom staništu i od proširene porodice do domaćinstva.

Slično kao u drugim područjima, početak istraživanja neolita u Srbiji obeležen je otkrićima ukopanih staništa. Iskopavanjem prvog neolitskog nalazišta u Srbiji, Kremenite njive u Barajevu kod Beograda, zabeležene su zemunice ukopane u zdravicu. Istraživanjem M. Vasića, i otkrićem ukopanih staništa na lokalitetima Jablanica (Mladenovac), Čaršija (Ripanj) i Mali Drum (Popović), nešto više od decenije kasnije, ne samo što su definitivno postavljeni temelji praistorijske arheologije u Srbiji, već i ideje o ulozi zemuničkih staništa u najstarijoj fazi neolitskih naselja. Kasnije, iskopavanjem na nalazištima poput Vinče, Pločnika i Aradca takođe su evidentirane zemunice u najstarijem nivou. Od sredine XX veka, sa nastupom nove generacije istraživača, ideja o postojanju neolitskog, a naročito ranoneolitskog zemuničkog naselja preuzet je kao opšteprihvaćeni trend, sledeći metodološke premise tradicionalne arheologije. Od tada do danas nisu ustanovljena konačna pravila za izdvajanje zemunica. One su opisivane kao jame većih dimenzija, ponekad sa pećima ili ognjištima i obično u horizontima u kojima nadzemni objekti nisu uočeni.