Ekonomska kriza u teoriji i praksi

ABSTRAKT

Kriza kao fenomen postaje imanentna svakom ekonomskom subjektu  bilo da je riječ o državi, kompaniji, banci, individui. Imunih na ovaj tip ekonomske bolesti jednostavno više nema. Uspješni i efikasni ekonomski subjekti se jednostavno prepoznaju po tome što na vrijeme prepoznaju simptome, uspostave dijagnozu i pripreme ( kompanija sama ili konsultanti) operativne mjere (strategijske i taktičke) za zaustavljanje kriznih trendova i izlazak na puteve prosperiteta. Kontinuirano prilagođavanje realnosti i preventivno djelovanje uslovi su sprječavanja krize. Pri tome treba imati u vidu da preduzeće prolazeći kroz različite faze u svom životnom ciklusu postaje potencijalno pogodnim objektom krize. Ako se još uvaži faktor vrijeme onda se uspješna preduzeća od neuspješnih razlikuju u trajanju krize i njenim posljedicama.
Pojava globalne ekonomske krize izazvala je promjenu pristupa u vodenju ekonomske politike u vecini privreda. Ta promjena znači odustajanje od slobodnog tržišta i sve veću intervenciju države u privredi. Istovremeno, ta promjena je izazvala raspravu o validnosti dominirajuće makroekonomske teorije i njene mogućnosti da postojecim teorijskim stavovima objasni uzroke nastanka i puteve izlaska iz krize. Rasprava još uvijek nije završena u okviru neoklasičnog i kejnzijanskog pravca koji paralelno egzistiraju više decenija u makroekonomskim teorijama. U ovom radu se daje pregled teorija koje su imale različit pristup krizama i cikličnim fluktuacijama ekonomske aktivnosti, ali i nekih novih shvatanja koja su sve prisutnija u okviru savremene ekonomske teorije.
    Ključne riječi: ekonomska kriza, vrste krize, krizni menadžment. makroekonomska teorija, neoklasična paradigma, kejnzijanizam.

1. UVOD

Predmet istraživanja koji će biti prezentovani u ovom radu se odnosi na uticaj svjetske ekonomske krize na svjetsku privredu i privredu Crne Gore, kao i mjere za njeno ublažavanje. Pored toga u ovom radu ćemo se osvrnuti i na uticaj ekonomske krize na bankarski sektor, kao i pomoć Crnoj Gori od strane pretpristupnih fondova EU – IPA.
Aktuelna kriza, koja ima slično dejstvo kao i ona od prije 80 godina,počela je 2007.
godine. Pet godina u nizu, svjetska ekonomija je na globalnom nivou bilježila izraziti rast, zaključno sa ljetom 2007. godine. Svjetski GDP je rastao tempom od 5% godišnje, što je najbrži zabilježeni rast kroz niz godina sve od početka sedamdesetih godina dvadesetog vijeka. Tri četvrtine tog rasta na svjetskom nivou duguje se brzo rastućim ekonomijama. Pritom je inflacija bila neznatna u većini razvijenih zemalja.
Prethodnih godina svjetska ekonomija je bila pogođena krizom sa finansijskog tržišta, tržišta nekretnina i poremećajima na tržištu robe široke potrošnje. Finansijska kriza krajem ljeta 2007. prve naznake imala je na američkom hipotekarnom tržištu, a nakon godinu – dvije dana ozbiljnije je potresla i ostale segmente finansijskog tržišta, da bi posljedično izazvala veći broj bankrotstava, merdžera, i primorala vlasti SAD i zemalja zapadne Evrope, a i šire, na intervencije koje će trajnije uticati na promjenu finansijskog sistema u svijetu. Pored tih mjera, koje su bile usmjerene na podršku ključnim institucijama, stabilizaciju tržišta, sve u cilju povratka povjerenja u finansijski sistem, tržište je ostalo nestabilno.
Među eksterne faktore propadanja kompanije mogu se navesti:jačanje konkurencije i nemogućnost da je kompanija prati, što stvara nekonkurentnost sopstvenih proizvoda; nagle tehnološke promjene koje kompanija ne može da isprati; socijalno-politički potresi u nacionalnim i međunarodnim okvirima; opadanje životnog standarda srednjeg sloja stanovništva; naglo povećanje cijena ulaznih resursa, prije svega sirovina; promjene uslova kreditiranja; pad vrijednosti nacionalne valute; visoka inflacija, sve češće seljenje pogona sa zapada na istok (naročito u Kinu), tzv. autsorsing, i drugo. Do kriza preduzeća je posebno došlo do izračaja u zemljama centralne i istočne Evrope, usljed tranzicije koja je obavljana skoro bez ikakve ozbiljnije državne kontrole u većini država. Tomas Man shvata vezu izmedju inflacije i savremenih sredstava informisanja.Vlasti stvaraju privid bogatstva potkupljujući najvernije medije; na taj način sredstva informisanja,doprinose oblikovanju nestvarnog svijeta.Već dvadesetih godina ,Man zna da tehnologija u savremenom društvu otvara nove mogućnosti za prevaru.
Svaka nauka a time i naučni rad mora imati predmet istraživanja kao i metod vršenja istraživanja koji su međusobno povezani i samostalno ne čine nauku. “Nauka se definiše kao misaono sređivanje objektivne stvarnosti koja ide dalje od podataka o toj stvarnosti.”  Dakle, nauka se ispoljava uz pomoć misli, a posredstvom pojmova. “Naučni rad je specifičan način razmišljanja i promišljanja čiji je osnovni cilj na kom počiva – istina.”  Dakle, treba praviti razliku između mišljenja i naučnog mišljenja, jer opšte mišljenje o nekoj pojavi može biti istinito i lažno a osnova naučnog mišljenja je istina, odnosno naučno mišljenje teži istini. Predmet ovog naučnog istraživanja je uticaj svjetske ekonomske krize na svjetsku privredu, pa i privredu Crne Gore kao i mjere koje se preduzimaju u svijetu i kod nas radi ublažavanja krize.
Danas se sve više govori o značaju uspješnosti poslovanja ne samo u bankarstvu, već u cijelokupnoj privredi, jer se javljaju brojni problemi kao i negativni uticaji pojedinih faktora na poslovanje, što se ispoljava kroz finansijske izvještaje, promjene strategije, itd. Značaj i aktuelnost ovog istraživanja može se vidjeti ukoliko pažljivo posmatramo poslednjih pet godina razvoja bankarskog sistema u Crnoj Gori. U skladu sa tim nameće se pitanje, čiji bi se odgovor možda mogao nazreti tek u budućnosti, koliko su uspješno poslovale banke u svijetu pa i u Srbiji u vreme prvog najvećeg “talasa“ ekonomske krize u proteklih pet godina. Brojna literatura govori o teorijsko – naučnom dijelu ove teme, dok se o trenutnoj situaciji bankarskog sektora i njegovoj uspešnosti može dosta pronaći u sredstvima informisanja i putem Interneta, što je dokaz aktuelnosti i značaja ove teme. U konkretnom naučno – istraživačkom radu su prisutne hipotetičko – deduktivna, statistička metoda i komparativna metoda istrazivanja.

Rad se sastoji iz tri dijela.  U prvom djelu rada opisani su izazovi ekonomske nauke u uslovima globalne ekonomske krize odnosno kako naučna načelka, postulati, istraživanje možemo pomoći u sprovođenju mjera koje će sporiječiti ili savladati ekonomsku krizu. Prikazani su pojavni oblici i posljedice globalne ekonomske krize kao i izgledi oporavka i izlaska izgledi u dugom, srednjem i kratkom roku. Zatim prelazimo na istrazivanje uticaja ekonomske krize na glavni tok ekonomske misli kao i primjena instrumenata ekonomske misli u kreiranju aparatorijuma za savladavanje krize. Prije sevga pošlo se od same definicije krize. Pod pojmom finansijska kriza podrazumjeva se proces opšteg kontinuiranog pada tržišne cijene finansijskih instrumenata, na određenom tržištu. Do pada cijene dolazi zbog povećanja ponude u odnosu na tražnju,odnosno kada je opšta ponuda hartija od vrijednosti, u dužem vremenskom periodu, veća od njihove tražnje. Prva karakteristika krize je opštost, odnosno kriza mora da bude opšta pojava, tj. da zahtvata veći dio finansijskog tržišta i njegove učesnike. Druga karakteristika, kriza mora biti izazvana ekonomskim, a ne neekonomskim uzorcima. Neekonomski uzroci nisu trajnijeg karaktera i obično brzo dođu i prođu. Treća karakteristika je trajnost, jer kratkotrajni poremećaji se ne mogu nazvati krizom. Četvrta karakteristika je da pad cijena hartija od vrijednosti mora ba bude drastičan i povezan sa opštom ekonomskom krizom u jednoj privredi.
Drugi dio rada odnosi se na konkretnu savremenu ekonomsku kriyu koja počinje 2007.godine. sagledaćemo sve rayličite uyroke koji su doveli do njenog razvoja. Polazi se od sjedinjenih američkih država kao korijenu nastale situacije, zatim lančano dolazimo do Evrope I krize u eurozoni na koju ćemo se osvrnuti . Hipotekarno trćište, bankarski system, dugovi zemalja pa čak I rušenje  bretonvudskog sistema biče obradjeni posebno kako bi se sagledao pojedinačni uticaj ovih faktora I koliko je svaki doprinio da do krze dodje. Na pola puta u drugom dijelu rada osvrnučemo se na mjere koje su preduzete kako bi se koliko toliko ublazila situacija izazvana krizom. Posebnu pažnju posvetili smo komparativnoj analizi trenutne I isto tako popularne kriye iy 1292.godine. Analizirnai su uzroci, posljedice, faktori nastanka i razvoja i osvrt na načine rješavanja krizne situacije.
Treći dio rada elaborira odgovor najvećih svjetskih sila na krizni udar. Prije svega SAD kao izvor i centar krize, zatim Evropa sa svojim mjerama i preporukama. Na kraju vidjećemo kako se Crna Gora kao jedna od pasivnih aktera u novonastaloj situaciji upsijeva izboriti sa konstantnim recesijama kao i koje je posledice pretrpjela.