Politička istorija do 1942. godine – Istorija Jugoslavije

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM
SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE
Ispitna pitanja

Činioci jugoslovenskog ujedinjenja
Niška deklaracija
Srpska vlada i Jugoslovenski odbor
Krfska deklaracija
Ženevska deklaracija

Činioci jugoslovenskog ujedinjenja

Ideja o ujedinjenju jugoslovenskih naroda i stvaranju zajedničke države nastala je i razvijala se tokom 19. i početkom 20. veka.

Ideja se javila sa:
– raspadom feudalnog poretka
– slabljenjem Austrougarskog i Turskog carstva
– snaženjem građanstva u jugoslovenskim zemljama, koje je težilo za političkim i ekonomskim osamostaljivanjem

Istaknuti pobornici ideje o ujedinjenju verovali su da jugoslovenski narodi ustvari čine jedan narod podeljen plemenskim granicama.

Na razvoj ideje o ujedinjenju povoljno su uticale:
– samostalnost dve jugoslovenske države – Srbije i Crne Gore
– strah od teritorijalnog proširenja pograničnih država na račun jugoslovenskog etničkog prostora
– ujedinjenje Nemačke i Italije i strah od njihove ekspanzione politike preko Balkana

Ideja o ujedinjenju se postepeno razvijala i u raznim sredinama različito uobličavala.
Na primer, u Srbiji su se javile dve ideje: tzv. istočna i tzv. zapadna ideja.
– istočna je podrazumevala ujedinjenje Srba i Bugara u jednu državu
– zapadna, zasnovana na Načertaniju Ilije Garašanina (iz 1844), podrazumevala je ujedinjenje jugoslovenskih zemalja pod vođstvom Srbije.
Pristalica ove poslednje bio je i srpski političar Nikola Pašić. On je 1890. godine objavio raspravu Sloga Srbo-Hrvata. Smatrao je da se prvo mora rešiti srpsko nacionalno pitanje i potom pristupiti činu ujedinjenja. Verovao je da se srpske zemlje u Turskoj mogu osloboditi uz pomoć Crne Gore i Bugarske, a srpske zemlje u Austrougarskoj uz pomoć Rusije. Tek po oslobađanju srpskih zemalja, moglo se pristupiti ujedinjenju.
Kod jugoslovenskih naroda koji su živeli u Austrougarskoj takođe su preovladala dva shvatanja.
– ideja o trijalističkoj monarhiji – stvaranje jugoslovenske jedinice u sastavu Austrougarske
– ideja o ujedinjenju i stvaranju samostalne jugoslovenske države.

Protivnici ujedinjenja bili su:
– Austrougarska, koja je težila teritorijalnom proširenju preko Balkana na istok, prema Maloj Aziji
– Italija, koja je pretendovala na istočnu obalu Jadranskog mora
– Vatikan, koji je strahovao od prevlasti pravoslavlja u novoj državi
– članice Atante, koje su do sredine 1918. godine želele očuvati Austrougarsku kao protivtežu Rusiji na Podunavlju

Nužnost ujedinjenja konačno se iskristalisala i sasvim oformila tokom Prvog svetskog rata.
Nikola Pašić je, imajući na umu kolebljivost ratne sreće, razvio dva programa: veliki jugoslovenski i, ako se ovaj prvi pokaže neuspelim, mali srpski program, koji je predviđao okupljanje Srba u jednu državu. On je na početku rata Jovanu Cvijiću izneo mišljenje da će nova država dosegnuti granicu do linije:
Klagenfurt (Celovec) – Marburg (Maribor) – Segedin.

Niška deklaracija

Krajem 1914. godine, posle pobeda na Ceru i Kolubari, koaliciona vlada Kraljevine Srbije konačno je formulisala ideju o jugoslovenskom ujedinjenju kao deo svog ratnog programa.
07. decembra 1914. godine u Nišu se sastala Narodna skupština Kraljevine Srbije pod predsedništvom Nikole Pašića. Tom prilikom usvojena je tzv. Niška deklaracija, koja je proklamovala i prihvatila ratne ciljeve Srbije. Pored borbe za nezavisnost Srbije, usvojen je program za oslobađanje Srba, Hrvata i Slovenaca u Austrougarskoj, kao i program za stvaranje zajedničke države. Pošto su odredbe Niške deklaracije predočene poslanicima država Atante, ovim je deklaracija dobila na međunarodnoj težini. Deklaracija je takođe predstavljala osnov saradnje srpske vlade i političkih emigranata u Austrougarskoj, a koji su se zalagali za cepanje Austrougarske i stvaranje zajedničke države sa Srbijom.