Političke stranke

Pojam i društvena uloga političkih stranaka

Nastanak i razvoj političkih stranaka neodvojivi su od predstavničke demokratije, konkretno, od biračkog prava građana i izbora predstavnika naroda posredstvom tog prava. Međutim, dijalog između narodnih predstavnika i naroda, vladajućih i onih nad kojima se vlada, ne može se ograničiti na momenat glasanja birača. U međuvremenu, građani nastoje da utiču na tok javnih poslova i da bi taj uticaj ostvarivali sa što većom efikasnošću oni se okupljaju u različite organizacije i grupe, od kojih su jedne i političke stranke. Dakle, razvoj predstavničkog sistema otvorio je prostor za posredovanje između građana i predstavničkih institucija javne vlasti, na kojem su nastale političke stranke. One su danas postale jedan od elemenata demokratskog modela organizacije društva.

Politička stranka je politička organizacija (oblik političkog organizovanja ljudi), koja obuhvata ljude s istom političkom ideologijom, a s osnovnim ciljem potpunog ili delimičnog osvajanja i vršenja državne vlasti, demokratskim putem, na osnovu izbora. Tri su konstitutivna elementa u pojmu političke stranke: stranka je organizacija, oblik političkog organizovanja ljudi, osnov organizovanja ljudi u stranku je istovetna politička ideologija, a cilj udruživanja je osvajanje i vršenje državne vlasti, legalnim, demokratskim putem, učešćem na izborima i dobijanjem većine na izborima. Na krajnje jasan način ovi elementi pojma političke stranke dolaze do izražaja u definiciji političke stranke Pijetra Virge: “Stranke su udruženja ljudi koji imaju zajedničku ideologiju i zajedničke interese i koji posredstvom jedne čvrste organizacije imaju cilj da utiču na donošenje odluka o političkom pravcu razvoja zemlje.” A Benua Žano kaže: “Politička stranka je organizovana grupa u cilju učestvovanja u funkcionisanju političkih institucija i osvajanja vlasti, kako bi omogućila prevagu ideja i interesa svojih članova.” Međutim, starije definicije političkih stranaka ne uključuju u pojam stranke element osvajanja vlasti na izborima. Tako je prema poznatoj definiciji Edmunda Berka politička stranka “udruženje ljudi za unapređivanje nacionalnih interesa zajedničkim naporima, na posebnim načelima oko kojih su svi saglasni”.

Prema ovim svojim konstitutivnim obeležjima političke stranke razlikuju se od srodnih institucija koje postoje u sistemu predstavničke demokratije. Tako se politička stranka razlikuje od interesne grupe, prema tome što ima političku ideologiju i što je njen cilj da osvoji i vrši državnu vlast. Interesne grupe umesto političke ideologije imaju konkretne materijalne ili ideološke interese čijem ostvarivanju teže i uticajem na državnu vlast, ali njihov cilj nije osvajanje i vršenje državne vlasti. U političku stranku se okupljaju ljudi, pripadnici iste ideologije, makar i nemali isti interes, dok se u interesnu grupu okupljaju ljudi koji imaju isti interes, makar i nemali istu ideologiju (R. Lukić). Od političkog pokreta stranka se razlikuje prema jedinstvenoj političkoj ideologiji. Politički pokreti imaju za cilj odbranu, uključujući i posredstvom državne vlasti, vrlo širokih i relativno neodređenih opštenarodnih interesa koji se ne mogu obuhvatiti nikakvom posebnom ideologijom u pravom smislu reči. Za odbranu takvih interesa formiraju se političke organizacije ljudi s vrlo različitim političkim ideologijama, tako da obuhvataju pripadnike raznih političkih stranaka, čak i same stranke. I, najzad, od organizacija koje isto tako imaju za cilj osvajanje i vršenje državne vlasti, kakve su oružane grupe, koje imaju za cilj rušenje postojećih institucija vlasti, ne respektujući ustanovljeni javni poredak u zemlji, političke stranke se razlikuju prema tome što osvajanju vlasti teže na način propisan ustanovljenim javnim poretkom, a to znači legalnim, demokratskim putem, učešćem na izborima i dobijanjem većine na izborima.

Uloga političkih stranaka je trojaka: da utvrde i izluče opštu volju; da odaberu buduće predstavnike i disciplinuju izabrane; da vaspitavaju i obaveštavaju birače.

Kada su velike mase birača zahvaljujući opštem pravu glasa puštene na biralište, pojavio se problem kako organizovati izbore na osnovu opšteg prava glasa. Kako iz tog mnoštva različitosti utvrditi i izlučiti opštu volju? Takvu ulogu preuzele su na sebe političke stranke. Bez političkih stranaka ne bi bilo opšte volje, to će reći, ne bi bilo javnog mišljenja dovoljno povezanog da bi efikasno moglo uticati na državnu vlast, na vladajuće. Političke stranke su katalizator latentnih težnji, pojedinačnih mišljenja, rasturenih i protivrečnih, koje stranka