Krivično pravo u Dušanovom zakoniku

UVOD
Dušanov zakonik, sigurno najvredniji plod srpskog srednjovekovnog prava, kruna pravnog kontinuiteta Nemanjićke države, ”ustav srednjovekovne Srbije”, donet na državnim saborima 1349. i 1354. godine, važan je pravni spomenik i slovenskog prava. U stručnoj literaturi odavno je postavljeno pitanje u kojoj meri je Zakonik predstavnik izvornog srpskog, a samim tim i slovenskog prava. Posle početnog slovenofilskog zanosa istraživača romantičara sredinom XIX veka, pristupilo se znatno objektivnijem proučavanju Zakonika cara Stefana i utvrđeno je da on, osim izvornih pravnih normi, sadrži i recipirano vizantijsko pravo. Šta više, u stručnoj literaturi preovlađuje stanovište da Zakonik predstavlja primer uticaja vizantijskog na slovensko (srpsko) pravo.
Jedno od opštih obeležja Dušanovog zakonika je da sadrži veliki broj normi krivičnog prava. U literaturi je veoma je zastupljeno mišljenje da je najveći uticaj vizantijskog na srpsko pravo izvršen upravo u oblasti krivičnog prava. To se najviše odnosi na jačanje principa individualne (subjektivne) krivične odgovornosti, oblike vinosti i vrste i načine izvršenja krivičnih sankcija. Međutim, pisano srpsko pravo zadržalo je i neke originalne osobenosti. Drugim rečima, u krivičnom pravu Zakonika ima ostataka starog srpskog prava u onim slučajevima kada je snaga običaja bila toliko jaka, da država nije mogla ili nije želela da je recepcijom stranog (vizantijskog) prava istisne. Zato je krivično pravo sadržano u Dušanovom zakoniku jedna nesvakidašnja, specifična sinteza vizantijskih i srpskih pravnih shvatanja. Naravno, upliv vizantijskog prava je ogroman, ali ne i isključiv. Specifičnosti krivičnog prava u Dušanovom zakoniku uglavnom potiču iz srpskih starina i imaju značajne sličnosti sa krivičnim pravom drugih slovenskih naroda, pre svega sa krivičnopravnim normama u Ruskoj pravdi, prvom drevnoruskom pravnom izvoru. To se, na primer, odnosi na izvesne ostatke i tragove krvne osvete u krivičnom pravu, zatim na često pojavljivanje objektivne odgovornosti šireg kolektiva (sela, grada ili ”okoline”) za krivična dela sopstvenih članova, kao i na razgranatu mrežu imovinskih kazni. Ona se, između ostalog, odnosi i na odgovornost porodične zadruge za delikte njenih članova.

DUŠANOV ZAKONIK

DONOŠENJE DZ

U vreme vladavine Stefana Dušana, Srbija je bila teritorijalno najveća, a vojno najjača država na Balkanu i pretendovala je da preuzme mesto Vizantije kao tada najvećeg pravoslavnog carstva, što je dosta uticalo na tadašnju crkvu i zakonodavstvo u državi. Isključivi atribut tadašnjeg carstva i carske vlasti bilo je zakonodavstvo. Naravno, tada se pod terminom „zakon“ mislilo pre svega na akte vizantijskog prava. Iako pošto je preuzeo državu Dušan pristupa recepciji vizantijskog prava, on pored toga donosi i zakonik koji će u to vreme važiti na čitavoj teritoriji države.
Zakonik sam po sebi nije činio srpsko zakonodavstvo u celini. Iako su njime regulisani pravni položaji društvenih staleža, njihovi međusobni odnosi i odnosi prema caru, kao i organizacija sudstva i sudskog postupka koji se značajno razlikuju u odnosu na samo vizantijsko pravo, najveći deo građasnkopravnih odredbi je sadržan u Skraćenoj Sintagmi.Stoga se Dušanov zakonik nikada ne javlja sam u starijim prepisima, nego na trećem mestu, posle Skraćene Sintagme i Justinijanovog zakona.
Zakonik je proglašen 21. maja 1349. godine na Saboru u Skoplju. Zakonik je predstavljao kodifikaciju prava i zahteva pojedinih staleža i regulisanja svih staleških odnosa. Na Saboru 1349. godine 135 članova. Godine 1354. na Saboru u Srezu ili Skoplju, sam zakonik je dopunjen sa još 66 članova U ovim članovima najveća pažnja je posvećena unapređenju staleških odnosa, obezbeđenju reda i sigurnosti u državi, a naročito borbi protiv krađi i razbojništva. Mnoge odredbe Zakonika su posvećene sudovima i sudskom postupku, a naročito autoritetu sudova i autoritetu zakona gde dolazi do naglašavanja načela zakonitosti.
SADRŽINA I SISTEM DZ

Što se tiče samog sistema i materije Zakonika, potrebno je reći da je ona vidljiva samo do određenog broja članova. Propisi o crkvi i veri se nalaze na prvom mestu u Zakoniku, ukazujući na povlašćen položaj crkve u to vreme. U drugom delu postoje propisi o drugom povlaćenom staležu –vlasteli, pre svega neprikoslovenosti baštinske svojine i ekonomski imunitet. Na trećem mestu su propisi o obavezama zavisnog stanovništva. Veliki broj odredbi posvećen je sudovima, njihovoj organizaciji i nadležnosti, autoritetu sudija i sduskom postupku.
Mnogo prostora imaju i propisi krivičnog prava u kojima se uočava:
• Borba između starih i novih načela
• Zaostatka sistema imovinskih krivičnih sankcija starog
• Starog običajnog prava i novog vizantijskog sistema
• Telesnih, smrtnih kazni, kolektivne i idividualne odgovornosti
PRIMENA I ZNAČAJ DZ

Može se pretpostaviti da je Dušanov zakonik primenjivan samo za vreme života i vladavine Stefana Dušana.Postojanje velikog broja prepisa Zakonika govori o tome da je on bio primenjivan možda i kasnije, ali u nešto manjem obimu, verovatno u skučenim okvirima jurisprudencije koju je očuvala crkva za vreme turske vladavine.
Veliki značaj Dušanovog zakonika jeste pokušaj da se stvori jedinstveni zbornik prava koji bi bio iznad partikularnog prava i koji bi važio na čitavoj teritoriji i imati najviši autoritet koji će obavezvati sve, uključujući i samog cara. Načelo najvišeg autoriteta zakona, koje stoji i iznad samog cara, formulisano je u 171. i 172. članu Zakonika, a preuzeto je iz Vasilika.
Drugi veliki značaj ogleda se u tome da je Zakonik kao jedinstveno pravo trebalo da važi kako na čitavoj teritoriji tako i na novoosvojenim oblastima. Zakonik je trebao da počiva na zakonima pravoslavne crkve i na zakonima koje donesu car i sabor.
Veliki značaj samog Dušanovog zakonika ne ogleda se samo kroz pravo, on je od značaja i kao kulturni spomenik, a i kao bitan istorijski izvor.