Monopol
SADRŽAJ
UVOD.................................................................................................................................................3
1. POJAM MONOPOLA.....................................................................................................................4
1.1. Oblici monopola....................................................................................................................7
1.2. Ravnoteža monopola............................................................................................................8
2
1. POJAM MONOPOLA
Pod pojmom monopola u ekonomskoj teoriji označava se takav tip tržišne
strukture kada se na strani ponude javlja samo jedan učesnik. Ukoliko se na
strani tražjne javlja samo jedan učesnik onda se radi o monopsonu.
Prema tome,
termin monopol se upotrebljava kao sinonim za tržišnu strukturu u kojoj
egzistira samo jedan proizvođač proizvoda ili usluga koji nema supstituta, te je
ulazak i izlazak iz industrije nemoguće ostvariti. Radi se o stanju na tržištu gdje
jedan proizvođač ili nekoliko među sobom povezanih proizvođača drže u svojim
rukama najveći dio ponude ( ili cjelokupnu ponudu), odnosno gdje jedan kupac
ili nekoliko međusobno povezanih kupaca drže u svojim rukama najveći dio
tražnje (ili cjelokupnu tražnju) date vrste robe. Monopol znači negaciju
konkurencije!
Osnovna obilježja monopola su:
-
kontrolisanje rijetkih i oskudnih resursa,
-
patentna prava,
-
franšiza vlade i
-
pravni propisi i regulativa.
Kako se vidi, monopol se ne izjednačava sa postojanjem samo jednog
proizvođača ili kupca, jer je takvo stanje, osim u granama proizvodnje koje su se
počele razvijati, izuzetak u robnoj proizvodnji. Najčešće u određenoj grani
proizvodnje postoji više proizvođača, odnosno više kupaca, koji međusobom
mogu biti povezani sporazumima koji ih obavezuju na jedinstveno istupanje u
tržištu. Ti sporazumi su dogovori o cijenama po kojima se robe moraju prodavati,
odnosno kupovati, dogovori o količinama proizvoda koji se u određenom
vremenu mogu iznijeti na tržište, odnosno koje svaki učesnik u sporazumu može
kupiti, dogovori o podjeli tržišta, a sve u cilju isključenja konkurencija.
Ilić, B., Tomić, M., Politička ekonomija – zakonitosti tržišne privrede, Ekonomski fakultet u
Brčkom, Brčko, 2002, str. 366.
Terzić, L., Osnovi ekonomije, Prvo izdanje, Univerzitet u Istočnom Sarajevu, Ekonomski
fakultet u Brčkom, Brčko, 2019, str. 159.
4
Osnovne karakteristike monopola jesu:
-
postojanje samo jednog prodavca,
-
prodaja jedinstvenog proizvoda,
-
postojanje velikih ulaznih barijera,
-
sposobnost prodavca da vodi aktivnu političku cijenu,
-
cjenovna elastičnost tražnje je mali broj, dok je unakrsna elastičnost
traženja jednaka nuli.
S obzirom na mogućnosti da na strani ponude bude jedan, dva ili nekoliko
međusobno povezanih proizvođača, onda se razlikuju na strane ponude tri
tržišne strane–monopol, duopol i oligopol. Ako se dva ili nekoliko proizvođača
povezuju u jednu organizaciju u cilju jedinstvenog istupanja na tržištu, onda više
nije riječ o duopolu i oligopolu, već o monopolu.
Na strani tražnje možemo takođe imati tri tržišna stanja–monopson,
duopson i oligopson, zavisno od toga da li je strani tražnje jedan, dva ili nekoliko
međusobno nepovezanih kupaca. Ako se udruže u jednu organizaciju, onda je u
pitanju monopson.
Kada postoji monopol (i monopson), onda je cjelokupna ponuda i tražnja
(ili njihov najveći dio) u rukama jednog ili nekoliko međusobno povezanih
proizvođača (proizvodnih jedinica, preduzeća). Između njih nema tržišne
konkurencije. Oni se povezuju sporazumima tako što neke članice ove krupne
organizacije mogu zadržati određeni stepen ekonomske samostalnosti ili pak sve
gube ekonomsku samostalnost udružujući se u jednu firmu. U oba slučaja riječ je
o monopolu.
Monopol se realizuje na dva načina:
-
mirnim putem, ali i
-
konkurentskom borbom.
Monopolistički sporazumi se sklapaju između dva ili više preduzeća, sa
ciljem narušavanja i sprječavanja konkurencije i poremećaja tržišnih odnosa na
Labus, M., Osnovi ekonomije, Dosije, Beograd, 2007, str. 428.
5
1.1. Oblici monopola
Monopoli se kreiraju na tržištu putem svojih osnovnih oblika, kao:
-
kolektivni monopoli i
-
individualni monopoli.
Kolektivni monopoli
predstavljaju grupe proizvođača ili ponuđača robe koji
ograničavaju djelovanje konkurencije i utiču na kreiranje zatvorenog, umjesto
otvorenog tržišta, a sve s ciljem ostvarivanja vlastitih interesa. U međusobnoj
interakciji sa drugim preduzećima, preduzeća ne gube vlastitu samostalnost.
Postoje razni oblici ograničavanja konkurencije, odnosno zatvaranja
tržišta, kao što su: sklapanje tajnih sporazuma o cijenama, podjela tržišta i dr.
Individualni monopoli
predstavljaju stanje kada je određeno preduzeće
dominantni ponuđač određenih proizvoda na tržištu, te je u mogućnosti da
ograniči djelovanje konkurenata i njihove konkurentske moći. Sjedinjavanjem
više preduzeća ili na bazi ubrzanijeg rasta određenog preduzeća nastaju
individualni monopoli.
Nastanak monopolskih koncentracija preduzeća veže se za njihovu
međusobnu kooperaciju i za fuziju (tzv. sjedinjavanje preduzeća). U zavisnosti
od koncentracije preduzeća identičnog ili različitog oblika proizvodnje i stepena
proizvodnje, postoji horizontalna, vertikalna i dijagonalna koncentracija
preduzeća.
Monopoli mogu nastati iz sljedećih oblika koncentracije preduzeća:
-
kartela,
-
sindikata,
-
trusta i
-
koncerna.
Terzić, L., Osnovi ekonomije, Prvo izdanje, Univerzitet u Istočnom Sarajevu, Ekonomski
fakultet u Brčkom, Brčko, 2019, str. 165.
Isto, str. 166.
7
Više u Ekonomija
Rukovođenje obrazovnom institucijom
- Upravljanje obrazovanjem u društvenim djelatnostima
- Univerzitet za poslovne studije u Banja Luci · Istočno Sarajevo i Istočna Ilidža
- 14 stranica
Revizija ciklusa plata i povezanih računa
- Revizija
- Univerzitet za poslovne studije u Banja Luci · Istočno Sarajevo i Istočna Ilidža
- 13 stranica
Revizija ciklusa zaliha i povezanih računa
- Revizija
- Univerzitet za poslovne studije u Banja Luci · Istočno Sarajevo i Istočna Ilidža
- 13 stranica