Srbi u Habzburškoj monarhiji

UVODNE NAPOMENE
1.1. Srbi pod turskom vlašću – na putu ka asimilaciji
Od svog prelaska na Balkan, tačnije od Maričke bitke 1371. turska vojska je stalno napredovala tako da je do kraja XV veka okupirala jednu polovinu tzv. “Dunavske linije” – od njegove delte do Beograda i duž Save do Vrbasa i preko Cetine do Jadranskog mora. Snaga turske vojske bila je proizvod spleta okolnosti i objektivnih faktora od kojih se u prvom redu uzimaju slabost i nesloga balkanskih naroda, a potom i organizacija, taktika i strategija same turske vojske. Zapravo, Turci u početku ni ne nastupaju kao osvajači balkanskih srednjovekovnih država, nego kao plaćenici vizantijskih vladara u njihovim nastojanjima da povrate ugled i veličinu Istočnog rimskog carstva. Turcima je tek nakon stupanja na Balkan postalo jasno šta sve mogu postići u situaciji koju su zatekli na jugoistoku Evrope. Dinastičke borbe, sukobi i građanski ratovi unutar odumirućih carevina (ne samo Vizantije, nego i Bugarske i Srbije) otvorili su im put nepredviđenih mogućnosti prodora u samo središte Evrope. Na tom putu Turska nikada nije naišla na bilo koji oblik združenih snaga balkanskih naroda – naprotiv, gotovo redovno su se pojavljivali kao arbitri ili pomagači jedne strane u sukobu, istovremeno računajući na pasivnost i izdajstvo druge strane.
Kod balkanskih država (posebno Srbije) od druge polovine XIV veka počinje period razbijanja centralne vlasti i jasna težnja feudalne vlastele za izdvajanjem posebnih oblasti. Feudalna vlastela smatrala je svojim prirodnim pravom da svoj ugled i svoje posede jača na sve moguće načine. Iako nema dinastičkih prevrata (kao što je to slučaj u Vizantiji), ona vrlo vešto koristila smene vladara kako bi ojačala svoj utica. U doba slabih vladara, ili vladara kojima je trebala njihova pomoć, to jačanje se neretko izvodilo i na račun same države. Isto tako, Srbija nije imala dugu državnu tradiciju koju bi karakterisao trajniji državotvorni kontinuitet. Za nešto više od dva veka svoga de iure postojanja (1212-1459) ona se stalno nalazila u nekom previranju, tražeći nove okvire i nove oblike svoje egzistencije. I na vrhuncu svoje moći, za vreme vladavine Stefana Dušana (1331-1355) – širenje državnih granica nije sa sobom nosilo i stvarno jačanje državne organizacije. Naprotiv, vrlo često se proširivanje moglo okarakterisati kao “navlačenje omče oko sopstve glave”, jer se na pokoreno stanovništvo nije moglo računati – ono ne samo da nije bilo odano, nego nije ni izvršavalo svoje obaveze prema novoj vlasti. Za razliku od njih samo je srpski narod dobijao nove i veće namete.
Nasuprot tome stajala je turska azijatska koncepcija volje, snage i sloge, gde je sve lično moralo biti bezuslovno podređeno opštem interesu. I dok balkanski narodi gube osećaj jedinstva i državotvornosti; Turci kao vojnička kasta, smatraju državnu celovitost kao jedini prirodni oblik organizovanja militarizovanog društva. Sultan je apsolutni gospodar i njegova volja odlučuje o svemu.
Verski monoteizam našao je svog prirodnog saveznika u apsolutnoj monarhiji. Alah je preneo vlast na zemlji na sultana, koji od Selima I (1512-1520) uzima i titulu kalifa – kao vrhovnog duhovnog poglavara. Osvajajući tuđe zemlje Turci dobijaju nov podanički elemenat, koji u novonastalim okolnostima želi da radi za njih, jer oni dobro znaju da “raju” teško pritiska ceo sistem feudalnih sizerensko-vazalskih obaveza uvećanih za obaveze prema crkvi.1 Obećavajući seljacima oslobođenje od nameta, oni uspevaju da pridobiju najšire društvene slojeve koji prirodno reaguju u potrazi za boljim uslovima života.