Svedok, svedocenje i iskaz svedoka

UVOD
Hronološki posmatrano svedok se javlja u prvim ljudskim civilizacijama i vezan je za sam nastanak države. Prvi put pominjan i korišćen pojam svedoka vezan je za robovlasničke države u prvom redu egipatsko carstvo (negde oko 2500. god. p.n.e.).
Karakteristično za akuzatorski (optužni) postupak koji biva pokrenut od strane oštećenog kao dokazno sredstvo između ostalog korišćen je i svedok. Svedoci su svoje iskaze davali pod zakletvom, na ime Boga ili Faraona. Bila je praćena izjavom o kazni koja će biti primenjena u slučaju krivokletstva.
Za slovensku istoriju karakterističan je naziv sok (svedok). On se koristi u običajnom pravu slovenskih naroda, najpre kod Rusa, Čeha i Srba. Izvori su sadržani u spisima Dubrovačke Republike. Najznačajnije sredstvo je bilo saslušanje soka.
Iako, možda, i najčešće dokazno sredstvo, iskaz svedoka je istovremeno i najnesigurniji dokaz. Problemi koji se uočavaju kod ovakve vrste dokaza jesu greške u sećanju, slučajevi dopunjavanje praznina u sećanju izmišljenim detaljima, greške u rasuđivanju, odnosno pogrešnom tumačenju podataka, kao i greške u interpretaciji.
Iskaz svedoka se po pravilu odnosi na čulna opažanja, mada u nekim slučajevima svedok može da bude pitan i za utisak koji je prilikom zapažanja imao.

1. POJAM I SVOJSTVA SVEDOKA

U cilju što potpunijeg sagledavanja iskaza svedoka i njegovog položaja u krivičnom postupku potrebno je prvo odrediti pojam svedoka.
Svedok je osoba različita od okrivljenog kojoj je nešto poznato o činjenicama koje se utvrđuju u krivičnom postupku i koju je istražni sudija ili sud pozvao da o tim činjenicama daju svoj iskaz.
Svedočenje je izjava lica, koje nije glavni procesni subjekt, data sudiji, u toku postupka,o čulnom opažanju neke činjenice iz prošlosti koja ima značaja za konkretan predmet krivičnog postupka, u cilju dokazivanja te činjenice.
Svedočenje kao dokazno sredstvo u krivičnom postupku predstavlja saopštavanje od strane određenog lica, naime svedoka, važnih obaveštenja o činjenicama koje su od značaja za rasvetljavanje i rešenje krivične stvari.
Na osnovu navedenog može se izvesti pojam svedoka. Svedok je sporedni krivičnoprocesni subjekt, odnosno subjekt koji nema neposredni interes za rešenje krivične stvari. Pored svedoka u sporedne krivičnoprocesne subjekte ubrajaju se i veštaci, zakonski zastupnici, punomoćnici, tumači, stručna lica.
Sve radnje koje preduzima svedok predstavljaju manifestaciju ljudske psihe, a posebno iskaz svedoka koji predstavlja reprodukciju čulnog opažanja nekog događaja iz prošlosti prelomljen kroz prizmu svesti. Tim pre što iskaz svedoka predstavlja dokaz, a ne sam svedok kao fizičko lice. Sva prava i obaveze koja svedok ima tokom krivičnog postupka mogu se odnositi samo na fizička lica.
Kao svedok može biti ispitano maloletno lice, kao i dete, ali ispitivanje ovih lica mora se obavljati uz prisustvo i pomoć psihologa, pedagoga ili drugog stručnog lica.
Oštećeni, oštećeni kao tužilac ili privatni dužilac može se ispitati kao svedok.
U zavisnosti od toga na koji način je lice saznalo za činjenice o krivičnoj stvari razlikuju se dve kategorije svedoka: svedoci koji iz vlastitog, neposrednog opažanja znaju nešto o činjenicama koje se utvrđuju u krivičnom postupku (tzv. pravi svedoci) i lica koja su nešto doznala o takvim činjenicama na posredan način, tj. na način što im je neko drugi pričao o tim činjenicama (tzv. svedoci po čuvenju). Iskaz pravih svedoka ima veću vrednost od iskaza svedoka po čuvenju.
Važno svojstvo svedoka je posedovanje i najmanje sposobnosti reprodukcije sopstvenog opažanja činjenica iz prošlosti. Sposobnost reprodukcije se može ispoljiti bilo neposredno – ličnim usmenim kazivanjem ili posredno – putem tumača, ako se radi o licima koja ne mogu neposredno opštiti sa sudom, strankama ili drugim učesnicima u postupku. Minimum psihofizičke sposobnosti mora da postoji, jer jedino se na taj način može doći do saznanja o činjenicama koje su u posrednoj ili neposrednoj vezi sa predmetom krivičnog postupka. Dalje, činjenice o kojima svedok daje svoj iskaz su uvek činjenice iz prošlosti. Pri tome treba razlučiti one delove iskaza koji su plod razmišljanja i zaključivanja svedoka o činjenicama koje su predmet iskaza, od onog stvarno opaženog i zapamćenog, jer neretko svedoci praznine u zapamćenom pokušavaju da popune putem stvaranja sopstvene slike i reda događaja. Razlozi za ovakvo postupanje mogu biti raznorazni, od onih koji se kreću u okvirima normalnih psihičkih procesa, od dobronamernih, motivisanih željom da se pomogne sudu ili okrivljenom, pa do malicioznih.
Svedok je najčešće ali i najnesigurnije dokazno sredstvo, jer u ocenu njegovog iskaza treba uključiti razne kriterijume i imati u vidu različite okolnosti važne za donošenje konačnog zaključka o validnosti nečijeg iskaza.
U krivičnoprocesnoj literaturi navode se dva osnovna razloga usled kojih iskaz nekog svedoka može u određenom slučaju dovesti organ krivičnog postupka do toga da pogrešno utvrdi činjenice koje su predmet iskaza svedoka:
a) svedok može svesno govoriti neistinu (svesno lažno iskazivati), pri čemu zna da se sadržaj njegovog iskaza ne poklapa sa stvarnošću, odnosno iskaz je i subjektivno i objektivno lažan i