Teorija odlucivanja

2. KLASIFIKACIJA I MEĐUZAVISNOT TEORIJA
ODLUČIVANJA
Teorija odlučivanja nije jednako definisana, nego je moguće i potrebno govoriti o
nekoliko različitih teorija. Reč je o vrlo aktivnom području istraživanja u kojem se mešaju
pojedine teorije s nekim školama ili smerovima, u sklopu drugih teorija, stoga je teško dobiti
konzistentnu, općeprihvaćenu i nedvosmislenu klasifikaciju teorija odlučivanja. Različiti
autori ponudili su svoj način sistematizacije područja. Tako P. Sikavica navodi podelu na
klasične, neoklasične i situacione teorije odlučivanja, koja nedvosmisleno podseća na
klasifikaciju teorija organizacije. Klasične teorije odlučivanja su teorije koje ne odvajaju
objektivne i subjektivne elemente odlučivanja kao što ne odvajaju ni činjenične i vrednosne
aspekte, ali stavljaju naglasak i temelje se na objektivnim odnosno činjeničnim elementima.
Neoklasične teorije odlučivanja su teorije koje se zasnivaju na procesu spajanja subjektivnih i
objektivnih parametara sa naglaskom na subjektivne elemente odluke. Situacione ili
kontingencijske teorije odlučivanja su teorije koje donosioca odluke upućuju na to da s obzirom
na situaciju, kontekst i / ili okruženje naglašava objektivne ili subjektivne aspekte odluke. R.
Lipšic kao potpodručja odlučivanja opisuje klasično odlučivanje, bihevioralnu teoriju
odlučivanja, organizaciono i naturalističko odlučivanje, a CZ Vilson i M. Alekis razlikuju
zatvoreni (racionalne, klasične teorije) i otvoreni model odlučivanja (moderne teorije).
Zatvoreni model odlučivanja – pod ovim modelom podrazumevaju se klasične situacije
odlučivanja u kojima donosilac odluke raspolaže sa poznatim skupom verzija i između njih,
primenom racionalnog procesa, bira onu najbolju. Otvoreni model odlučivanja – ovaj model
obeležava mnogo složeniji pogled na proces odlučivanja jer se mogućnost izbora proteže preko
različitih dimenzija ponašanja i obuhvata njegove racionalne i iracionalne aspekte. Podelu
teorija odlučivanja ponudio je i RV Grifin, koji misli da postoje tri osnovne teorije: klasična
teorija odlučivanja, bihevioristička teorija odlučivanja i iracionalna teorija odlučivanja.
Konačno, teorije odlučivanja moguće je podeliti i s obzirom na njihov primarni fokus na
teorije individualnog ili grupnog odlučivanja. S obzirom na to da su zaposleni pa i sami
menadžeri sve češće primorani usko sarađivati preko rada u timovima, a neretko i zajednički
donositi odluke od ključne važnosti za organizaciju, u poslednje vreme se sve veći naglasak
stavlja upravo na teorije grupnog odlučivanja. Ipak, kao najbolja i najšire prihvaćena
klasifikacija tokom godina nametnula se podela teorija odlučivanja koju su u svojoj knjizi
predložili DE Bel, H. Raif i A. Tverski, i to na: deskriptivne teorije odlučivanja, normativne
teorije odlučivanja i preskriptivne teorije odlučivanja. Predložena podela proizlazi iz
dosadašnjih istraživanja procesa odlučivanja, gde su najzastupljenija dva pristupa. Određeni
naučnici istražuju na koji se način psihološke osobine čoveka odražavaju na njegovo donošenje
odluka, a njihove kolege istovremeno pokušavaju utvrditi kako treba donositi odluke, tj. kako
izabrati “najbolju” verziju. Teorija na kojoj se zasniva prvi pristup odlučivanju zove se
deskriptivna teorija odlučivanja, a drugi pristup obuhvataju normativna i preskriptivne
teorija odlučivanja. Sva tri pristupa imaju svoju vrednost za praksu odlučivanja.
8
2.1. Normativni pristup odlučivanju
Navedene teorije odnosno pristupi se međusobno razlikuju s obzirom na pitanja koja
postavljaju. Tako normativni pristup odlučivanju (engl. Normative approach) nastoji da istraži
sledeće: Kako bismo trebali vrednovati razmišljanje, rasuđivanje i donošenje odluka? Prema
kojim standardima? Reč je o metodama koje nastoje utvrditi koje bi izbore trebalo napraviti u
skladu s postojećim teorijskim spoznajama. Normativni modeli odlučivanja, razvijeni unutar
područja matematike, statistike i ekonomije, naglašavaju kako bi se odluke trebale donositi na
osnovu racionalnih teorija izbora. Ovaj pristup proizlazi iz refleksije i analize, pri čemu se
na donosioca odluke gleda kao na idealno racionalno biće. To znači da su ciljevi normativnih
teorija odlučivanja maksimizacija, optimizacija i konzistentnost odlučivanja u različitim
situacijama, nezavisno o ograničenjima koja se pojavljuju.
2.2. Deskriptivni pristup odlučivanju
Deskriptivni pristup odlučivanju (engl. Descriptive approach) nastoji da odgovori na
pitanje: Na koji način razmišljamo? Šta nas sprečava da budemo bolji nego što trenutno jesmo
prema normativnim standardima? Deskriptivne metode su usredsređene na analizu dosadašnje
prakse odlučivanja i nastoje da utvrde optimalne izbore na osnovu trenutnog stanja ili onoga
što je bilo učinjeno. Teoretičari deskriptivne teorije odlučivanja, najčešće psiholozi,
sociolozi i bihejvioralni naučnici, nastoje utvrditi kako su odluke donesene. Oni posmatraju
kako su se ljudi ponašali pri odlučivanju te u skladu s tim pokušavaju da objasne uticaj
kognitivnih, psiholoških i drugih faktora na ponašanje donosioca odluke. Drugim rečima,
deskriptivni pristup opisuje način na koji ljudi uobičajeno misle i donose odluke u
svakodnevnim poslovnim situacijama.
2.3. Preskriptivni pristup odlučivanju
Preskriptivni pristup odlučivanju (engl. Prescriptive approach) pokušava da pronađe
odgovor na pitanje: Šta možemo uraditi kako bismo unapredili naše razmišljanje, rasuđivanje
i odlučivanje? Iako su preskriptivni modeli na prvi pogled vrlo slični normativnim
modelima odlučivanja jer takođe nastoje da utvrde optimalne izbore, reč je o izborima koji ipak
uzimaju u obzir ograničenja koja postoje u stvarnosti. Tačnije, oni nastoje da daju preporuke za
odluke koje su moguće i primenjive u datim uslovima. Ključni doprinos razvoju ovog pristupa
dali su ekonomisti, statističari i operativni istraživači, koji su prepoznali postojanje
raskoraka između teorije (normativni pristup) i prakse (deskriptivni pristup). Iz razumevanja
razlika između normativnih modela i opisanog (stvarnog) ponašanja proizlaze preskriptivni
saveti za bolje i delotvornije odlučivanje. Iz prethodnog je moguće zaključiti da za donošenje
svakodnevnih poslovnih odluka normativni pristup odlučivanju nije toliko efikasan kao
preskriptivni pristup. No, kako ističe J. Baron, da bismo uspeli da razvijemo željeni,
preskriptivni model, potrebno je utvrditi koja se odstupanja od idealnog, normativnog modela
pojavljuju. Različiti pristupi koriste se različitim podacima. Tako se kod preskriptivnih
modela većinom koriste kvantitativni podaci i informacije, a kod deskriptivnih su češće u
primeni nekvantitativni, tj. kvalitativni podaci i informacije.
Razlike između tri navedena pristupa moguće je objasniti i na primeru modeliranja
poslovnih procesa. Pri unapređenju postojećeg poslovnog procesa menadžeri i / ili konsultanti
u različitim fazama dizajniranja posmatraju različite modele procesa. Tačnije, oni razvijaju
postojeće (AS-IS) modele procesa, moguće (COULD-BE) modele procesa, željene (SHOULD-BE)
modele procesa i buduće (TO-BE) modele procesa. Grafički prikaz postojećeg modela procesa se
9
može poistovetiti s deskriptivnim pristupom odlučivanju i nastaje kao rezultat posmatranja, a
do željenog modela procesa se dolazi primenom normativnog pristupa odlučivanju i tehnike
dizajna. No kako se pri dizajniranju organizacionih rešenja ne može zanemariti kontekst unutar
kojeg se određeni poslovni proces izvodi, nužna je i primena preskriptivnog pristupa i
tehnike refleksije, koji u datim okolnostima naglašava moguće modele procesa. Na kraju se tek
uz pomoć zajedničkog proučavanja različitih modela procesa i primene sva tri pristupa
odlučivanju dolazi do budućeg modela procesa. DE Bel, H. Raif i A. Tverski istakli su da se
deskriptivni, normativni i preskriptivni pristup odlučivanju mogu razlikovati i s obzirom
na kriterijume njihovog vrednovanja. Deskriptivni modeli procenjuju se na osnovu empirijske
valjanosti, tj. prema stepenu do kojeg se oni podudaraju sa posmatranim izborima. Normativni se
modeli vrednuju na osnovu teorijske opravdanosti odnosno stepena do kojeg označavaju
prihvatljivu idealizaciju ili racionalni izbor. Uspešnost preskriptivnih modela utvrđuje se
s obzirom na njihovu pragmatičnu vrednost, tj. sposobnost da ljudima pomognu u donošenju boljih
odluka. Iako među njima postoje znatne razlike, potrebno je naglasiti snažnu međusobnu
povezanost i komplementarnost osnovnih pristupa odlučivanju.
Tako, na primer, dobri deskriptivni modeli pomažu i preduslov su za kreiranje
kvalitetnih preskriptivnih modela. Ako donosilac odluke želi da otkloni neki problem,
najpre mora ispravno da snimi situaciju i utvrditi stvarnu prirodu problema. Nadalje, da bi
odredio najpoželjniji preskriptivni model za rešavanje posmatranog problema, potrebno je
istovremeno poznavanje normativnog modela odlučivanja, tj. mora biti upoznat sa postojećim
standardima i najboljom praksom rešavanja problema. Drugim rečima, razvoj preskriptivnog
modela koristi se nekima od logičnih posledica normativnog modela i empirijskim nalazima
sadržanim u deskriptivnom modelu.
Svaka prihvatljiva normativna teorija odlučivanja treba, između ostalog, da ponudi i
savete koje donosioci odluka mogu pratiti. Isto tako, pri upotrebi preskriptivnih modela
potrebno je biti svestan njihovih izvorišta u normativnoj teoriji, ali i spoznaja o
psihološkim, organizacionim, kulturnim i drugim uticajima na odlučivanje, kojima se bavi i
koje proučava deskriptivna teorija. Na kraju, baš kao što preskriptivni modeli služe za
unapređenje deskriptivnih modela, i deskriptivni modeli mogu poboljšati kvalitet
normativnih modela. Svaki rezultat iz normativne teorije odlučivanja mora važiti za sve
probleme odlučivanja koji se mogu modelirati uz pomoć modela na koji se odnosi taj rezultat.
Rezultati se procenjuju proverom njihove konzistentnosti s matematičkim principima na kojima
počivaju. Rezultati iz deskriptivne teorije odlučivanja dobri su u onoj meri u kojoj objašnjavaju
neku iskustvenu činjenicu iz prakse odlučivanja, a vrednost rezultata iz preskriptivne teorije
odlučivanja meri se preko povećanja efikasnosti u odlučivanju. Iako konkretniju ulogu u
poslovnom odlučivanju imaju normativne i preskriptivne teorije odlučivanja, ne sme se
zanemariti ni važnost deskriptivne teorije. Rezultati iz deskriptivne teorije odlučivanja,
zajedno sa rezultatima normativne teorije odlučivanja, često su usmereni na specifične
situacije i probleme odlučivanja i ne moraju imati opštu vrednost. No oni su vrlo važni za
proučavanje i razumevanje specifične situacije, što može označivati vredan input za razvoj
normativnog modela. Donosilac odluke vrlo lako može zaključiti da je korišćenje normativnim
modelom zapravo najbolji preskriptivni model odlučivanja. Takvo razmišljanje, međutim,
nailazi na dva problema. Najpre, razvoj normativnih modela odlučivanja vrlo je često vremenski
zahtevan i neisplativ. Utvrđivanje normativnog modela može zahtevati detaljne proračune
verovatnoće i poželjnosti različitih ishoda. S obzirom na to da je vreme dragoceno, pokušaj
primene normativnih modela u nekim situacijama može izazvati više štete nego koristi. Na
primer, pri sprovođenju organizacione analize projektant organizacije može analizirati
postojeće organizaciono rešenje i do najmanjeg detalja, što će mu pak omogućiti razvoj
normativnog (optimalnog) organizacionog modela. Ipak, moguće koristi planiranog unapređenja
organizacionog rešenja mogu biti osetno manje od uloženih resursa i troškova sprovođenja same
analize što znači da najpre treba proceniti da li se isplati uopšte primeniti ceo postupak. U
10
paradoksalnom slučaju većih troškova razvoja normativnog modela odlučivanja od koristi koje
on donosi ne treba ni započinjati s tako detaljnom organizacionom analizom.
Drugi problem je što nekritičkom primenom normativnih modela donosilac odluke
može prevideti bolju verziju ili rešenje. Na primer, ljudi često mogu biti pristrasni prema
opcijama koje su im već poznate. Reč je o pristrasnosti (engl. Bias) koja može uticati na
rasuđivanje verovatnoće, a koja može biti sastavni deo razvoja normativnog modela. Stoga, iz
praktičnih razloga, donosioci odluka često primenjuju odnosno slede heuristike (engl.
Heuristics) ili uvrežena pravila, koje olakšavaju i ubrzavaju proces donošenja odluka. Iako
detaljni proračuni najčešće rezultiraju boljim ishodom od onoga proizašlog primenom
heuristike, razlike su često premale da bi se ljudi odlučili za dugotrajan i zahtevan postupak
izračunavanja. Svaki donosilac odluke treba da proceni situaciju odlučivanja u kojoj se nalazi i
primeni odgovarajući pristup. U određenim situacijama će biti poželjan normativni model, a u
nekim drugim prihvatljivi mogu biti preskriptivni i / ili deskriptivni modeli. Konačno, zbog
izražene međuzavisnosti 3 osnovna pristupa, P. Sikavica predložio je razvoj integrativnog,
procesnog modela odlučivanja, kao polazišta praktičnog razmatranja poslovnog odlučivanja. U
procesnom modelu polazi se od shvatanja odlučivanja kao procesa, ali bez ograničenja prisutnih
u racionalnom načinu odlučivanja, tj. model se temelji na racionalnom modelu odlučivanja, uz
poštovanje rezultata biheviorističkog modela. Iako procesni model ima svoju aplikativnu
vrednost, on se u literaturi nije uspeo učvrstiti kao zaseban, sveobuhvatan pristup odlučivanju
pa će u nastavku detaljno biti prikazane samo najvažnije normativne, deskriptivne i
preskriptivne teorije odlučivanja.
3. NORMATIVNE TEORIJE ODLUČIVANJA
Normativne teorije odlučivanja (engl. Normative decision theory) proučavaju prirodu
racionalnosti, logiku donošenja odluka i nastoje da prepoznaju optimalne odluke s aspekta
njihove korisnosti. U najvećoj meri odgovaraju shvatanju pojma teorija jer svoju pažnju
usmeravaju na razvoj matematičkih algoritama za utvrđivanje najbolje odluke u uopštenoj
situaciji i idealnim uslovima. Tačnije, normativni pristup odlučivanju zanemaruje postojanje
kognitivnih i psiholoških ograničenja donosioca odluke, njegove sumnje, protivrečnosti,
pristrasnosti i sl. te pretpostavlja racionalnost donosioca odluka. Zbog toga se ove teorije još
nazivaju i racionalne, a s obzirom na to da se često koriste i matematičkim modelima, mogu se
smatrati i matematičkim teorijama odlučivanja. Obeležja normativne teorije odlučivanja jesu:
upućuje se na to da bi idealna, racionalna, superinteligentna osoba trebala da donosi odluke, uz
pretpostavku da raspolaže svim relevantnim informacijama ili da su joj one dostupne bez
vremenskog ograničenja ili dodatnih troškova; zanemaruju se ljudska kognitivna ograničenja;
počiva na matematičkim aksiomima i njom se primarno bave primenjeni matematičari i
matematički ekonomisti; pretpostavlja se da ljudi prihvataju te aksiome i deluju konzistentno
sa njima; pretpostavlja se da ljudi donose odluke u kojima se dosledno pokazuju njihove
preferencije i da ispravno procenjuju posledice odabira verzija koje proizlaze iz nesigurnosti.
Primarna uloga normativnog pristupa odlučivanju je da utvrdi norme, pravila i standarde koje
donosioci odluka treba da slede tokom odlučivanja kako bi doneli racionalne odluke.
Normativne teorije se vrlo često izjednačavaju s preskriptivnim teorijama odlučivanja odnosno
pretpostavlja se kako je normativna teorija ujedno i preskriptivna. Potrebno je, međutim,
razlikovati odlučivanje u idealnim uslovima od onog koje je realno izvodljivo u datim
okolnostima, tj. uslovima nesigurnosti i rizika. Normativne teorije se mogu podeliti na tri
dominantna pravca: (1) teorije racionalnog izbora, (2) teorije korisnosti i (3) teorije igara