Uvod u pravo

U V O D

Za razumijevanje prava i pravnog poretka od izuzetne važnosti je razumijevanje izvora prava. Prije svega, neophodno je razumijeti podjelu pravnih akata na opšte i pojedinačne. Suština ove podjele je da pojedinačne pravne norme proizilaze iz opštih pravnih normi i kao takve potčinjene su opštim. Kako za pravne norme to važi i za pravne akte.
Dakle, opšti pravni akti, odnosno norme, više su od pojedinačnih, te se tako smatraju izvorima prava.
Termin „izvor prava“ ima trojako značenje.
Prvo značenje jeste ono u materijalnom smislu, odnosno tzv. materijalni izvor prava. Pod ovim se misli na određene društvene činjenice iz koje pravo stvarno nastaje ili još ubjedljivije rečeno, iz koje pravo izvire.
Drugo značenje izvora prava jeste idejno, odnoso izvor prava u idejnom smislu – idejni izvor prava. Pod idejnim izvorima prava podrazumijevaju se društvene i pravne vrijednosti iz kojih pravo nastaje. Kao najznačajnije pravne vrijednosti uzimaju se: pravda, pravičnost, mir, red, sloboda, sigurnost, ljudsko dostojasnsto i slično.
Treće značenje je formalno – izvor prava u formalnom smislu, formalni izvor prava. Kao formalni izvor prava se označava se opšti pravni akt, pomoću kojeg je izražen materijalni i idejni izvor prava. U materijalne izvore prava prije svega spada ustav i zakon, kao najvažniji izvori, koje donose posebni organi, po posebnom postupku. Ti organi su ustavotvorni ili zakonodavni organ, a postupak po kojem se donose ovi akti nazivaju se ustavortvorni, odnosno zakonodavni postupak.
1. Pojam izvora prava

Kada se govori o izvorima prava, zapravo se govori o onim elementima koji čine, odnosno koji utiču na jednu pravnu normu, a na kraju krajeva i pravni poredak jednog društva i države. Svaka pravna norma uperena je na određena ljudska ponašanja, na određene društvene odnose, na vrijednosti koje se štite i koje se žele postići primjenom prava. Pored ovoga, svaka pravna norma izražena je u nekom obliku.
Tako, sve društvene činjenice iz kojih pravo, odnosno pravna norma, nastaje predstavljaju izvor prava u materijalnom smislu. Kao društvene činjenice koje utiču na nastanak prava najčešće se označavju različiti društveni odnosi, veće ili manje složenosti, koji nastaju usljed zajedničkog života ljudi u jednom društvu. U okviru ovih odnosa, dolazi do različitih sukoba interesa, koji pravu nameću zadatak koji treba riješiti.
Kao sledeći elementi koji su bitni kod stvaranja prava jesu oni idejne prirode, a predstavljaju vrijednosti koje se žele zaštiti ili primjenom prava postići. Kao osnovne vrijednosti kojima pravo teži jesu: pravda, pravičnost, mir, red, sigurnost, sloboda i ljudsko dostojanstvo.
Kao treći, ali ništa manje vrijedan element jeste formalni, odnosno onaj koji daje oblik, formu pravnoj normi. Materijalni izvor prava izaziva stvaranje prava, a ovo se stvara putem opštih pravnih akata, kao i pojedinačnih pravnih akata, koji proizilaze iz opštih, kako je već rečeno. Formalni izvor prava, kako se navodi, nije ništa drugo do konstsatacija materijalno uslovljene norme. Kaže se, takođe, da je formalni izvor samo izraz materijalnog, što ipak ne treba tako usko posmatrati. Naime, formalni izvor prava ima u pravu posebnu ulogu, koja bi se mogla označiti kao stvralačka. On treba kristalizovati, formulisati i precizirati onu normu koja slijedi iz materijalnog izvora prava. Formalni izvor prava, izražavajući materijalni, ipak u određenoj mjeri ili mijenja ga ili može da ga mijenja, kao i da ga netačno odrazi.