Zastita ljudskih prava

ZAŠTITA LJUDSKIH PRAVA
1. Pojam ljudskih prava
Ljudska prava su samo ona subjektivna prava koja se ne duguju državi i njenoj volji, već ih ljudsko biće ima samim tim što je ljudsko biće, odnosno stiče ih samim rođenjem a ne voljom i milošću države. To su elementarni politički i socijalno-ekonomski zahtevi građana u odnosu na državnu vlast i društvo u celini, čije ostvarivanje je preduslov za biološku, političku i kulturnu egzistenciju pojedinca, odnosno život u uslovima dostojnim čoveka i njegovog dostojanstva.
Ljudska prava, odnosno vrednosti koje su u njima sadržane, imaju izuzetno važnu socijalno-političku funkciju u određivanju legitimiteta državne vlasti, jer samo ona vlast koja poštuje ljudska prava je legitimna i može normalno funkcionisati.

2. Osnovne karakteristike ljudskih prava
Osnovne karakteristike ljudskih prava su: univerzalnost; njihova esencijalno politička priroda; kao i njihov imunitet od državne vlasti.
– Univerzalnost znači da ona podjednako pripadaju svim ljudskim bićima bez razlike.
– Esencijalno politička priroda znači da se ona ostvaruju ili krše u državno-pravnom poretku i usmerena su na državnu vlast. Primena ili kršenje ljudskih prava je suštinski element procesa vršenja suverene vlasti svake države.
– Imuniteti od državne vlasti (civilne slobode) predstavljaju pravnu obavezu državne vlasti da se ne meša i ne ometa građane u vršenju ovih prava (npr. slobode kretanja, slobode izražavanja, mirnog okupljanja…). Ti imuniteti štite građane od zloupotreba državne vlasti.

3. Nauka o ljudskim pravima – predmet i metod
Predmet ove naučne discipline je društveni odnos državna vlast – pojedinac, na unutrašnjem i međunarodnom planu. Ova disciplina proučava ne samo pravne, već i politikološke, sociološke, ekonomske, kulturološke i druge aspekte ovog društvenog odnosa. U jednom užem normativno-pravnom smislu, nauka o ljudskim pravima je specifična sinteza celokupne pravne nauke, jer ljudska prava obuhvataju skoro sve segmente države i prava.
Što se tiče metoda koje koristi ova naučna disciplina, oni su raznovrsni i multidisciplinarni. To su metodi pravnih, politikoloških, socioloških nauka, odnosno njihova specifična kombinacija, jer skoro svako pitanje ljudskih prava obuhvata sve ove aspekte.

4. Glavni teorijsko-filozofski izvori koncepcija o ljudskim pravima
Teorijsko-filozofski izvori su: religija; prirodno pravo.
Religija – prema učenju svih većih religija, ljudsko biće i njegov život su božji dar, samim tim i vrednost od najvišeg interesa. Iz Judeo-Hrišćanske vere proizilazi da su određena prava neotuđiva jer su božjeg porekla, a zemaljske vlasti ih moraju poštovati. Bez obzira što neke religije sadrže suprotne stavove od Judeo-Hrišćanske vere po pitanju ljudskog života i dostojanstva, religiozne doktrine su značajan materijalan izvor ljudskih prava.
Prirodno pravo – Antičku teoriju prirodnog prava uobličavaju Sofokle, Aristotel, stoici, a kasnije i rimski pravnici. Prirodno pravo proizilazi iz božje volje, odnosno prirode stvari i ono je nadređeno državnom, pozitivnom pravu. Ono uključuje elementarne principe pravde i pravičnosti i njegove osnovne karakteristike su univerzalnost, nepromenljivost i večnost. Nužnost koja proizilazi iz prirodnog prava ogleda se u obavezi država i vladara da pozitivne propise usklade sa principima prirodnog prava.

U srednjem veku filozof Toma Akvinski dalje razvija koncept prirodnog prava naglašavajući posebno njegovu božansku prirodu. Akvinski naglašava da ako zemaljsko pravo nije u skladu sa prirodnim, onda ono nije pravo nego kvarenje prava (legis corruptio). Učenje Tome Akvinskog je veoma značajno za savremena shvatanja o legitimitetu, kontroli i ograničenju državne vlasti.
Novovekovne, sekularne teorije prirodnog prava, posebno Huga Grocijusa i Pufendorfa, konačno odvajaju prirodno pravo od religije, nalaze njegov osnov u racionalnom razmišljanju ili zdravom razumu i utemeljuju klasično međunarodno pravo. Po Grocijusu, ocu međunarodnog prava, što god je potvrđeno od ljudske prirode kao racionalno, to je ispravno i pravedno, što je u suprotnosti sa ljudskom prirodom to je loše i nepravedno.
Sredinom XVII veka engleski filizof Džon Lok prvi razvija sveobuhvatnu teoriju o prirodnim pravima pojedinaca i legitimitetu državne vlasti u čemu je njegov uticaj do danas ostao neprevaziđen. Lok polazi od hipotetičkog prirodnog stanja u kome su ljudi slobodni, sposobni da upravljaju svojim postupcima i jednaki u smislu da niko nije podvrgnut volji ili autoritetu ostalih. Da bi se izbegla opasnost zakona jačeg, ljudi među sobom zaključuju društveni ugovor (Ustav), na osnovu koga se uzajamno obavezuju da formiraju zajednicu i uspostave vlast. Osnov legitimiteta vlasti, Lok nalazi u slobodnom pristanku građana (suverenih pojedinaca) da aktom svoje slobodne volje prenesu deo svojih prirodnih prava na vlast i tako je osposobe za funkcionisanje.
Tomas Hobs i Žan Žak Ruso dolaze do potpuno drugačijih, i po ljudska prava nepovoljnih zaključaka. Oni apsolutizuju neograničenu vlast i moć, odnosno opštu volju većine, a to često služi za opravdavanje nedemokratskih i autokratskih režima.

5. Savremene teorije o ljudskim pravima
Neonaturalisti – najpoznatiji: Del Vecchio, Radbruch, Coing, Fuller, Finnis.
Prema Hartu u svakom društvenom i moralnom sistemu postoji bar jedno prirodno pravo – jednako pravo svih ljudi da budu slobodni, i ono se logički predpostavlja i ne mora se dokazivati.
Najznačajnija savremena neonaturalistička koncepcija je teorija pravde Džona Rolsa. Prema Rolsu, dva su osnovna principa pravde: prvi – da svaki građanin ima jednako pravo slobode, ograničeno istim sistemom sloboda za ostale; drugi – da socijalnu i ekonomsku nejednakost treba tretirati tako da se najveće koristi omoguće onima u najnepovoljnijem položaju, i da se svima obezbede jednake mogućnosti pristupa javnim položajima i funkcijama.
Specifičnu varijantu teorije pravde zastupa E.Cahn koji smatra da je korisniji pristup negativno određenje pravde, odnosno konkretizacija nepravde omogućava pozitivnu formulaciju pravde.
Pozitivizam – koji dominira u XIX i prvoj polovini XX veka odbacuje apriorne metafizičke izvore prava, a time i ljudskih prava. Sva vlast i sva prava, pa i ljudska, proizilaze iz odluka državnih organa i njihovih propisa. Znači ljudi ne poseduju ljudska prava zato što su ljudska bića, već zato što je tako odlučila nadležna državna vlast. Osnovni nedostatak pozitivizma ogleda se u isključivom svođenju ljudskih prava na volju vlasti i države.
Marksizam – po marksističkim shvatanjima čovek je specifično društveno biće, čiji položaj i uslovi života zavise od karaktera i uslova procesa proizvodnje. Sloboda koju kapitalizam donosi nedovoljna je jer se odnosi samo na manjinu koja kontroliše proizvodnju, pa je samim tim prividna i formalna. Marksističko shvatanje ljudskih prava je u suštini pozitivističko i utilitarističko. U pravnom smislu, ljudska prava su pitanje isključive unutrašnje nadležnosti socijalističkih država.
Utilitarizam (teorije zasnovane na korisnosti opšteg dobra) – po ovim shvatanjima, osnovni cilj države i pravnog poretka jeste opšte dobro na osnovu načela vrednosti (korisnosti). U suštini, utilitarizam je samo jedna vrsta sofisticiranijeg pozitivizma.
Konstitucionalizam (ograničenje i kontrola vlasti) – polazna tačka konstitucionalizma je realna priroda državne vlasti, odnosno činjenica da se ona u načelu svodi na monopol za fizičku silu i mogućnost upravljanja sudbinama i životima drugih ljudi.