Dijalektologija

1.    Granice
Prostor na kome se danas govori čakavskim dijalektom nije veliki: njime se govori u srednjoj i istočnoj Istri, u hrvatskom primorju i dalje do Karlovca, a na jugu do ispod Otočca, na Kvarnerskim ostrvima, na dalmatinskim ostrvima sve do Lastova i Korčule (obuhvatajući i njih, mada u govoru Lastova ima i štokavskih osobina) i na dalmatinskoj obali oko Zadra, u jednom delu Šibenika, u Trogiru, u okolini Splita i na zapadnom delu poluostrva Pelješca.
Tačnu granicu čakavskih govora na kopnu teško je dati zbog toga što je u prošlosti bilo mnogo seoba stanovništva i međudijalekatskog preplitanja. Mate Hraste polazi od zaključaka Milana Rešetara i granice određuje ovako: „Od Popović-brda, gde štokavska granica dostiže svoju najseverozapadniju tačku, ide ona od Kupe preko Korane prema Mrežnici, ali pri tom ostavlja između Karlovca, Kupe i Mrežnice čakavski trokut, na čijoj su južnoj strani čakavska mjesta Kamensko, Turanja, Poljice, Belaj i Crkveno selo. Od ovog poslednjeg mjesta ide granica uz Mrežnicu do štokavskog Tršića, zatim oko (štokavskih) mjesta Plaški, Dobar, Brlog, Škare, Doljane, Založnica, Rivljane i ostavljajući na lijevoj strani čakavsko Gacko polje s Otočcem, ide gorskim lancem do brda Plješivice na Velebitu i tom planinom idući u jugoistočnom pravcu dopire do dalmatinske granice i do mora, koje će odsada općenito biti granica između štokavskog kopna i čakavskog otočja.“
Čakavski se još govori u Senju i nekim mestima senjskog zaleđa, a čakavaca ima i u Žumberku na hrvatsko-slovenačkoj granici zapadno od Zagreba (ovo je najsevernija čakavska enklava izdvojena od glavne teritorije). U hrvatskom primorju čakavski se govori od Novog preko Crkvenice do Rijeke i Kastovštine, gde se sa severne strane čakavski dijalekat sastaje sa kajkavskim, zatim u jednom delu Istre (Lumburnija). Važno je istaći da i na čakavskim ostrvima ima štokavskih oaza (na Pagu, Šolti, Braču, Hvaru i Korčuli).
Obično se misli da su ranije granice čakavskog dijalekta sezale znatno dublje u kopno, da su dostizale čak do Neretve i Vrbasa, ako ne i Bosne, i duboko u Posavinu, pa da se u srednjem veku čakavsko stanovništvo povlačilo ispred Turaka i tako se smanjivala čakavska dijalekatska teritorija, a na napuštenu zemlju su dolazili štokavci iz istočnih krajeva. Ovako misle Aleksandar Belić i Mate Hraste, a Hraste dokaz za ovu tvrdnju nalazi u saznanju da su se do danas u tim krajevima zadržale neke stare jezičke crte (fonetske uglavnom) koje govore tih krajeva povezuju sa dalmatinskim čakavskim i ujedno sa starim posavskim ikavskim štokavskim govorima. Međutim, malo je verovatno da današnji bosanski govori zapravo potiču od nekadašnjeg čakavskog – ovi su govori štokavski po poreklu ali su se sporije razvijali od istočnijih štokavskih govora pa stoga sadrže neke arhaične crte koje poreklo vode još iz ranijih perioda, kada su se stvarali dijalekti koje danas poznajemo kao odvojene.

2.    Fonetske osobine
a) Akcentuacija
U čakavskom dijalektu se čuva najstariji srpskohrvatski akcentaski sistem od tri akcenta i neakcentovane dužine, pri čemu sve jedinice imaju slobodnu distribuciju. Jedinice akcenatskog sistema su: kratkosilazni (  ) i dugosilazni (  ) akcenat i metatonijski akut (  ): žena, meso, pedeset.
Čakavski akut je praslovenskog porekla, a ponegde je nastao i u novije vreme analogijom prema novom praslovenskom akutu koji se često još i zove „čakavski akut“ jer se najbolje očuvao u čakavskom dijalektu, ali se javlja i u kajkavskom dijalektu i ikavskim posavskim štokavskim govorima. Stari troakcenatski sistem najbolje se čuva u govorima Liburnije i u hrvatskom primorju, a u nekim čakavskim govorima (jugozapadni i severozapadni deo Istre, na Kvarnerskim i dalmatinskim ostrvima), akut je prešao u dugosilazni akcenat, pa umesto troakcenatskog postoji dvoakcenatski sistem. Čakavski dijalekat čuva i staro mesto akcenta: selo, žena, ruka, pitati, divojka, deseti.
Na kopnu su čakavski dijalekti dobili tzv. kanovački akcenat – dugouzlazni akcenat na mestu kratkouzlaznog, ako je poslednji slog kratak: žena, sestra, otac.
Neakcentovane dužine nisu očuvane svuda već se u mnogim lokalnim govorima gube. U graničnim područjima prema štokavskim govorima preovlađuje četvoroakcenatski sistem.
b) Glasovi
– o > u (ruka, put)
– ę > e (red, ime) odn. a iza palatala (jazik)
– ě > e u zapadnim krajevima (Kvarneri, Istra, hrvatsko primorje), i u istočnim krajevima (dalmatinska ostrva i dublje u kopnu), ije najistočnije (na Lastovu)
– dugi vokali a, e, o, u toku izgovora prelaze u diftonge (piet, muoj)
– finalno l se čuva (čital, rekal, vidil)
– l > u (suza, vuk)
– finalno m > n (znan, čitan)
– vь > u, va (unuk, udovica, va ruku, va svoj kraj)
– tj > ć (svića, kuća)
– dj > j (meja, preja)
– skj > šć (prišć, dvorišće)
– zgj > zđ > žj (možjani)
– grupa čr se čuva (črven, črv)
– glas h se dobro čuva i izgovara se kao bezvučni velarni frikativ, intenzivnije nego štokavska varijanta (hoditi, duhati, hlad)
– novo jotovanje je uglavnom izvršeno, osim u vezi sa grupa jt, jd kod reči složenih od glagola ići (dojti, dojde, najti, najde), i kod grupa tj, dj nastalih gubljenjem poluglasnika (netjak, sudje, rodjak, listje)
– lj > j (jut, judi, jubav)
– čk > šk (maška, kvoška)
– ck > sk (koska, koskati se)
– cakavizmi (ca, covik, zena, zvizda, sestra)
– ponekad se gubi krajnje infinitivno t (radi, pita)
– ponekad se gubi finalno l radnog glagolskog prideva (reka, čita)
U čakavskim primorskim govorima javljaju se neke fonetske osobine nepoznate kopnenim govorima – to su tzv. adrijatizmi ili dalmatinizmi, i oni su posledica romanskog uticaja a delom i lokalnog razvoja.

3.    Morfološke osobine
–    Imenske reči uglavnom imaju sličnu sudbinu kao u štokavskom dijalektu ali u načelu ne poznaju štokavske inovacije kao što je sinkretizam množinskih padeža, niti genitivno dugo -ā.
–    Karakteristično za imeničku deklinaciju čakavskog dijalekta jeste čuvanje starih padežnih nastavaka, uz zvesna odstupanja. Najdrastičnija razlika u odnosu na štokavski dijalekat jeste odsustvo sinkretizma množinskih padeža, pa su tako nastavci u množini: D. -m, -n (ženom, ženon), I. -mi (ženami), L. -h (ženah); takođe je karakterističan G. mn. bez nastavka (žen, sel), kao i oblik I. j.  -u, -um, -un (ženu, vodu, ženun – ovo su zapravo sve različiti refleksi nekadašnjeg nastavka -o)
–    Imenice muškog roda u L. j. -e, -i, -u,  (va grade, gradu, na mosti), a zavisno od teritorije preovlađuje jedan od ova tri nastavka; Aleksandar Belić smatra da se ovo obličko trojstvo čuvalo sve do 16. veka, od kad počinje uopštavanje jednog od ovih nastavaka, zavisno od teritorije.