Novac – uvod u ekonomiju

Novac je društveno- ekonomska kategorija koja je u svom dugom evolucijskom procesu najduže vezana za razvoj proizvodnih snaga, robnu proizvodnju i podelu rada, dakle za razvoj društva u celini. Može se reci da je specifična roba koju je razvitak robne proizvodnje i razmene izdvojio iz ostalog robnog sveta da monopolski vrši ulogu opšteg ekvivalenta. Na taj način novac predstavlja prometnu vrednost koja je izraz celokupnog bogatstva društvene zajednice, a ujedno služi kao univerzalno sredstvo za međusobno upoređivanje i razumevanje svih proizvoda ljudskog rada.
Novac je ekonomsko dobro koje služi u razmeni materijalnih dobara i usluga između učesnika u robnom prometu. Nastao je kao objektivna potreba efikasnijeg funkcionisanja robne proizvodnje. U toku svog istorijskog razvoja ulogu novca su obavljale veoma različite vrste materijala, od stoke preko metala, do današnjeg papirnog novca. Razvoj novca direktno je vezan za razvoj robne proizvodnje. U početku, robe su se menjale jedna za drugu, tzv. Trampa, u kasnijem periodu bilo je moguće za jednu vrstu robe dobiti bilo koju drugu ili više njih u istoj vrednosti, i na kraju se izrodila jedna vrsta robe koja je postala opšti ekvivalent, koju su prihvatili svi učesnici razmene, odnosno novac u današnjem smislu reči.
Novac ima nekoliko društvenih funkcija . U funkciji mere vrednosti, novac svojom manjom ili većom količinom upotrebne vrednosti izražava vrednost bilo koje vrste robe. Novac u funkciji sredstava prometa je posrednik u razmeni gde se roba prvo prodaje za novac, a on se ponovo menja za željenu robu, robno-novčana razmena. Novac kao blago je novac koji se povlači iz opticaja i akumulira, jer on kao simbol bogatstva i moći može da se pretvori u bilo koju drugu vrstu robe u svakom trenutku. U funkciji sredstava za plaćanje, novac ne mora da bude stvarno prisutan u momentu prodaje robe, već se prihvata kao imaginarna vrednost, a stvaran novac se pojavljuje tek kad pristigne rok za plaćanje robe. Svetski novac je takođe funkcija koja je značajna u međunarodnoj razmeni i najčešće se upotrebljava kao sredstvo plaćanja razlike između uvoza i izvoza.

Nastanak i razvoj novca

Period robnog novca

Novac, u obliku kakav nam je danas poznat, nije oduvek postojao. On je istorijska ili razvojna kategorija, tj. nastao je u toku istorijskog razvoja društva kao vid zadovoljenja potreba ljudi da lakše i efikasnije dođu do neophodnih proizvoda. To znači da u jednom periodu ljudske prošlosti on nije ni postojao, već je nastao u jednom određenom trenutku kao izraz opšte društvenih potreba, razvija se vremenom i dobija više različitih oblika i vidova.
U rodovskoj zajednici ljudi su se okupljali u plemena i razvijali sopstvene oblike života. Grupe ili zajednice plemena sa jednog područja dolazile su u kontakt sa drugim zajednicama i međusobno se mešali. Porast kontakata između zajednica doveo je i do prve razmene. Plemena su razmenjivala viškove svojih proizvoda za proizvode drugih plemena koje nisu imala, i pojavio se interes za nabavku tuđih proizvoda. Na ovom stupnju razvoja ljudskog društva uvedena je uzajamna razmena proizvoda ili naturalni oblik razmene. Kada su se ljudi naselili na svojim lokalitetima i kada je zajednica porasla, razmena različitih proizvoda postala je neminovnost. Uzajamna razmena roba dobila je oblik trgovine i stvoren je sistem trampe. U ranoj fazi trampe različiti proizvodi su se koristili kao sredstvo razmene. U Indiji su to bile krave, kod Asteka plod kokosovog drveta, kod starih Slovena komadi platna , kod lovačkih plemena krzna, životinjski zubi, strele. Kod primorskih plemena to su bile školjke, sušena riba, korali, u zemljoradničkim sredinama žita, čajevi, pirinač i slično. U doba robovlasništva za razmenu su služili robovi.

Period metalizma

Ljudi su ubrzo uvideli slabosti proizvoda korišćenih za razmenu. Javila se potreba za pronalaženjem nekog univerzalnog proizvoda koji bi važio i van granica područja na kom su boravili saplemenici. Tako su u upotrebu ušli plemeniti metali. Oni su imali niz prednosti, bili su lako prenosivi, imali su veliku vrednost, bili su trajni, nisu gubili na svojim karakteristikama, sjaju, čistoći, boji što je omogućilo štednju, odnosno gomilanje plemenitih metala za budućnost. Uglavnom su se pominjala tri metala zlato, srebro i bakar. Prvobitni metalno novac pojavljuje se 4-6 hiljada godina p.n.e. najpre u Asiriji, Kini i Fenikiji. Lidijci su bili prvi narod koji je koristio zlato i srebro kao novac. Lidijski kralj Kandaul, oko 700 god. p. n. e. Kovao je novac okruglog oblika sa ucrtanim likom lava , i to se smatra prvim novcem u današnjem smislu reči. U početku na novcu su se nalazile životinje , da bi posle VI veka p.n.e. na metalnom novcu izdavanom u Grčkoj počeo da se prikazuje ljudski lik. Posle smrti Aleksandra Velikog na novcu se pojavljuje individualni portret vladara, što će ostati uobičajena praksa do danas. Početkom XV veka u Evropu pristižu velike količine plemenitih metala, delimično od uspostavljanja trgovinskih odnosa , a dobrim delom i od pljački. Nagli priliv zlata i srebra imao je pozitivan uticaj na privredu, politiku i društveni razvoj evropskih zemalja. Međutim povećanjem količine novca nadmašila je robnu proizvodnju i dovela je do poremećaja u ravnoteži roba i novca u pravcu inflacije.