Retorika i poetika književnosti

UVOD
Teorija književnosti vrs književna teorija

Grcka rijec theoria potice od glagola theorein („gledati nešto“) i znaci prije svega „posmatranje“ ili „istraživanje“. Najjednostavnija definicija discipline zvane „teorija“mogla bi se, dakle, izvesti iz grcke etimologije – to je znanje koje tumaci neki skup pojava i koje treba razlikovati od prakse.
Teorija književnosti je široko interdisciplinarno polje ( Džonatan Kaler), mjesto na kojem se međusobno sporazumevaju književnost i filozofija (Ricard Rorti), praksa (Mišel Fuko)…
najjednostavnije receno – teorija književnosti se  može shvatiti kao vrsta znanja koja pokušava da protumaci šta je književnost i šta su sve vrste delatnosti koje su s njom u vezi (pocev
od njenog pisanja, preko analize, interpretacije, istraživanja, sve do samog njenog citanja). Dakle, mogli bismo najuopštenije reci kako je teorija u stvari vrsta „znanja koje objašnjava“ (ili bar ono koje pokušava da nam objasni) šta je književnost i sve što je s njom u vezi, ili da je ona neka vrsta misaone spekulacije – svođenje književnosti na opšte pojmove, definicije ili koncepcije ili, pak, sistematizovanje toka praksî povezanih pomocu određenih pravila s njom.

Među najvažnije izvore savremene teorije književnosti treba ubrojati poetiku, retoriku i književnu komparatistiku, kao i filozofiju u okviru koje su, pocev od starog vijeka, postavljana pitanja o izvoru književnosti i njenoj prirodi. Poetika je – uostalom, slicno kao i retorika (koja je takođe u velikoj meri uticala na nauku o književnosti) – obavljala više prakticne funkcije i obezbjeđivala umjetnicka sredstva za analizu književnih djela i stvaranje osnove za njihovu interpretaciju.

Poetika, dakle, nije do kraja isto što i teorija književnosti u današnjem shvatanju, iako je, nesumnjivo, bila jedan od najvažnijih izvora teorije. Pored poetike, drugi, isto tako važan izvor cinila je i književna komparatistika koja je nastala u XIX vijeku i koja se u pocetku intenzivno razvijala uglavnom u Francuskoj. Komparatistika je istraživala prije svega tipološke slicnosti i razlike između pojedinih nacionalnih književnosti, koncentrišuci se takođe (posebno u vreme pozitivizma)na određivanje uticaja i međusobne zavisnosti razlicitih književnih kultura. Osim poetike i komparatistike, teorijski iskazi o književnosti (ili oni koji su se mogli na nju odnositi) mogli su se naci i u djelima vecine filozofa – pocev od Platona, preko Aristotela, Kanta, Hegela, pozitivistickih mislilaca (na primer, Tena), sve do Nicea, Frojda…

Nauka/znanost o književnosti

Mnoge teorijske koncepcije – narocito one koje su nastale u XX vijeku – ispoljavale su mnogo vecu srodnost s naukom (i to cesto u „jakom“ znacenju te rijeci) nego sa znanjem i – paradoksalno – udaljavale su  se od književnosti. Ako, dakle, pokušamo da definišemo teoriju u okviru nauke, onda ona nece samo objašnjavati šta je književnost i razne aktivnosti vezane za nju, vec ce prije svega služiti za uspostavljanje određenog poretka, a ono što je „teorijsko“ istovremeno bi oznacavalo: precizno, univerzalno, cjelovito, logicno, apstraktno, sistemsko, sigurno,  objektivno, racionalno, zajednicko itd. U okviru strukturalizma pojavila jedna od najuticajnijih definicija teorije književnosti koja je dugo vremena bila obavezujuca i u poljskim istraživanjima književnosti. Prema ovoj definiciji, teorija književnosti je: „Grana nauke o književnosti koja obuhvata saznanja o strukturalnim i evolutivnim pravilima književnosti kao posebnoj oblasti humanisticke aktivnosti, o opštim osobinama književnih djela i njihovom tipološkom razlikovanju, a u određenoj oblasti i o mehanizmima stvaralackog procesa i recepcije književnog djela. Znanje o pojedinacnim književnim pojavama za teoriju književnosti predstavlja samo polaznu tacku, dok je njen suštinski cilj dopiranje do tipicnih i ponovljivih svojstava ovih pojava: interesuju je modeli struktura, a ne konkretne, pojedinacne manifestacije književnog stvaralaštva. Teorija književnosti iznosi stavove koji se odnose na citave vrste književnih pojava, a ne na pojedinacne primjere ovih vrsta.