Uvod u građansko pravo – skripta

Određivanje predmeta i metoda građanskog prava ima i vrlo praktični značaj s jedne strane, jer pomaže kod određivanja da li neki spor spada pod građanske ili privredne sudove, ili o njemu rešava upravni organ. Ova analiza otkriva tesnu vezu i uzajamno dejstvo između građansko pravnih normi i društvenih odnosa koji čine predmet građanskog prava.
Predmet građanskog prava su određeni društveni odnosi koje reguliše ta grana prava. Ti konkretni društveni odnosi zahtjevaju pravno uređivanje.
Kada je u pitanju metod građanskog prava, radi se o načinu na koji je konkretni društveni odnos regulisan. Sam predmet zahtjeva i određuje metod jer se ne može istim sredstvom obrađivati na primjer staklo i dijamanti. Metod se može definisati i kao pravni način formiranja ponašanja ljudi, kroz utvrđivanje njihovih prava i obaveza. On je određen karakterom društvenih odnosa regulisanih pravom.
Građansko pravo reguliše robno-novčane odnose (robnu razmjenu, razmjenu usluga, razmjenu radne snage, koja je ekonomski gledano roba, prisvajanje i korištenje robe, okvire i uslove prisvajanja i razmjene robe, položaj i svojstva nosilaca te razmjene, subjekte, odnosno lica koja raspolažu robom) i lične neimovinske odnose..
Pored robno-novčanih odnosa koje je glavni predmet građanskog prava, u građansko pravo spada još i nasljedno pravo, koje je na granici ličnog i imovinskog prava, pošto reguliše prenos ekonomskih dobara za slučaj smrti, vodeći računa o porodičnim vezama. Porodično pravo je izvan građanskog prava, a lična prava (pravo na ime, čast, tjelesni integritet). Lična prava dobijaju građanskopravnu zaštitu samo ukoliko se kod zaštite ličnih prava radi o uspostavljanju pređašnjeg stanja.

2. METOD GRAĐANSKOG PRAVA
Metod pravnog regulisanja uključuje forme i načine pomoću kojih pravo vrši svoj uticaj na karakter i sadržaj društvenih odnosa koje reguliše. Svaka grana prava ima svoj sopstveni metod regulisanja, a karakteristike građanskopravnog metoda regulisanja društvenih odnosa su:
– Ravnopravnost stranaka: građansko pravo stavlja lica – učesnike, u jednom građanskopravnom odnosu, u jednak položaj. Uzajamni odnosi subjekata su regulisani po načelu jednakosti stranaka i ravnopravnosti njihovih volja.
Npr. u jednom ugovoru o kupoprodaji i prodavac i kupac su potpuno ravnopravni. Takav položaj stranaka u ugovoru se naziva i koordiniran.
To nije na primjer, slučaj kada se radi o plaćanju poreza. Građanski porezni obveznici su dužni da plaćaju porez nadležnom finansijskom organu državne uprave, srazmjerno svojim dohocima. Subjekti ovakvog odnosa, na jednoj strani državni organ, na drugoj građanin, nalaze se u odnosu nadređenosti i podređenosti. Takav odnos je upravno pravni odnos.
Korišćenje jednog određenog metoda zavisi od karaktera društvenih odnosa, koje obuhvata data grana prava. Građansko pravo reguliše robno novčane odnose.
– Autonomija volja: Sledeća karakteristika metoda građanskog prava je slobodna inicijativa u pogledu nastanka građanskopravnog odnosa. Ona proizilazi iz karaktera radnji koje preduzimaju subjekti u građanskopravnom odnosu. Volja stranaka u građansko pravnom odnosu je zakon za stranke.
Ova slobodna inicijativa stranaka ima dva aspekta:
– slobodu da izabere partnera s kojim će stupiti u odnos i
– njihova sloboda da sami, putem sporazuma odrede uslove pod kojim će se vršiti njihova uzajamna prava i obaveze.
Ova slobodna inicijativa pri zasnivanju i uobličenju pravnih odnosa, tipična je za građansko pravo, zove se u zapadnoj teoriji autonomija volja.
Ne nastaju svi građanskopravni odnosi na osnovu slobodne inicijative stranaka. Ponekad zakon određuje uslove za nastanak građanskopravnih obaveza, nezavisno od volje stranaka. To su npr. obaveze iz građanskog delikta ili iz neosnovanog bogaćenja.
– Imovinska sankcija: Za građanskopravni metod regulisanja karakteristične su specifične forme sankcionisanja lica koje povredi građanska prava i obaveze.
U građanskom pravu postoji isključivo imovinska odgovornost lica za povredu tuđeg prava. Građanskopravna imovinska odgovornost izražava se na nekoliko načina:
– uspostavljanjem imovinskog stanja lica čije je pravo povređeno;
– putem naknade imovinske štete koju je štetnik prouzrokovao;
– imovinskom naknadom ugovorne kazne za povredu ili neispunjenje obaveze.
Građanskopravna sankcija je uvijek imovinska i pogađa imovinsku masu lica (krug dobara koja mu pripadaju) za razliku od krivičnopravne ili upravne sancije, koje uvijek pogađaju ličnost izvršioca.

– Prometljivost građanskih prava je jedna od najtipičnijih karakteristika građanskopravnog metoda regulisanja, jer se ne sreće u ostalim granama prava.
Građanska prava su prava prometa. Tu karakteristiku građanskog metoda naročito ističe profesor Gams.
Prometljivost znači da su ta prava u prometu, tj. da ih subekti mogu prenositi sa jednih na druge, putem sporazuma. Promet prava postoji samo u građanskom pravu.
Imovinska sankcija se primjenjuje i u oblasti upravnog i krivičnog prava, jednakost stranaka i u bračnom pravu.

3. LIČNA PRAVA KAO PREDMET GRAĐANSKOG PRAVA
Danas je većina autora pristalica shvatanja da su i lična neimovinska prava predmet građanskog prava. Čovjekova ličnost po vrijednosti treba da uživa veću zaštitu od njegove imovine, koja je inače dobro zaštićena, ne samo u građanskom, već i krivičnom i upravnom pravu.
Kada smo govorili o metodu građanskog prava, istakli smo da je on u funkciji predmeta, tj. da ga određuje struktura društvenih odnosa koje to pravo reguliše. Iz te strukture proizašle su i četiri navedene odlike građanskopravnog metoda: jednakost stranaka, autonomija volje, imovinska sankcija i prometljivost.
Građansko pravnu odgovornost, za razliku od krivične i upravnopravne odgovornosti, karakteriše uspostavljanje pređašnjeg stanja, prije povrede, odnosno postizanje imovnske ravnoteže između oštećenog i štetnika, taj isti metod se primjenjuje i kod zaštite ličnih prava.
Samo utoliko ukoliko se kod zaštite ličnih prava radi o uspostavljanju pređašnjeg stanja. lična prava dobijaju građanskopravnu zaštitu. Metod građanskog prava određen je njegovim osnovnim predmetom, robno-novčanim odnosima, ali je taj metod postao podesiv i za regulisanje neimovinskih ličnih odnosa.

II MJESTO GRAĐANSKOG PRAVA U OPŠTEM SISTEMU PRAVA

4. PODJELA NA PRIVATNO I JAVNO PRAVO
Građansko pravo je dio privatnog prava. Pravne norme koje regulišu društveni i zajednički život ljudi, tradicionalno se dijele na javno i privatno pravo (građansko ili civilno pravo).
Građansko pravo je suprotnost javnom pravu. Privatno pravo reguliše odnose između jednakih subjekata, dok javno pravo reguliše odnose nadređenosti i podređenosti, odnose nadređenih državnih organizacija prema podređenim građanima.
Privatnom pravu se pripisuju propisi koji isključivo služe interesima pojedinaca, a javnom pravu propisi koji služe isključivo interesima zajednice.
Privatnopravne grane prava su: Građansko pravo, Trgovačko pravo, Mjenično i čekovno pravo, Pravo osiguranja. Javnopravne grane su: Ustavno pravo, Krivično pravo, Upravno pravo, Poresko pravo itd.
Kroz privatno pravo štite se ne samo privatni interesi, već i javni, npr. interesi sigurnosti u pravnom prometu, lakog postojanja pravnog odnosa (zemljišne knjige, propisi građanskog prava o formi). Javno pravo ne štiti isključivo javne interese, već uzima u obzir i interese pojedinca (kada je pojedincu upravnim aktom povrijeđeno pravo on ima pravo da protiv takvog akta državnog organa vodi pred sudom upravni spor i time pojedinac u javnom pravu štiti svoj privatni interes).
U zapadnoj teoriji postoji niz formalnih kriterijuma za podjelu na privatno i javno pravo, od kojih je jedan kriterijum- metoda regulisanja i načina zaštite, prema kome privatna prava nastaju voljom pojedinih lica i zaštićuju se samo po zahtjevu takvih lica (privatna tužba), dok javno pravo nastaje voljom države i za povredu javnog prava dejstvuje javni (državni) tužilac, po službenoj dužnosti. Nedostatak ove podjele je u tome što ne objašnjava uzrok podjele na privatno i javno, kao i to da se i javnopravni odnosi mogu zasnovati dobrovoljnim pravnim aktom na osnovu inicijative učesnika u pravnom odnosu (u međunarodnim odnosima-između država).
U oblasti privatnog prava, gdje važi načelo jednakosti volja, sredstvo za regulisanje pravnog odnosa je ugovor. Ugovor zahtjeva saglasnost obje stranke. U njemu ne može jedna stranka drugoj jednostrano nametnuti obaveze ili da ograniči prava, a što je moguće u javnom pravu, gdje postoji odnos nadređenosti i podređenosti. Država nameće svojim građanima, bez njihovog pristanka poresku obavezu ili vojnu obavezu. Međutim, dva državna orgna, npr. dve opštinske skupštine, mogu pitanja koja ih se zajednički tiču, regulisati na principu jednakosti, zaključivanjem javnopravnog ugovora. Javnopravni ugovor je sredstvo za regulisanje međudržavnih odnosa u međunarodnom javnom pravu, i ti se odnosi baziraju na jednakosti stranaka ugovornica i koordinaciji njihove volje.
Razlikovanje sistema prava na privatno i javno tiče se samo materijalnog prava, a ne procesnog prava. Procesno pravo po svojoj suštini nije ni javno, niti je pravno. Doktrina procesnog prava je trostruki pravni odnos, kao odnos stranaka međusobno i kao odnos prema sudu. Samo u odnosu stranaka prema sudu taj se odnos pojavljuje kao javnopravni, dok je njihov međusobni odnos privatnopravni. Ali s obzirom da je postupak pred sudom jedninstven, ne može se razlagati na javnopravne i privatnoprane komponente. Zbog toga je prosesno pravo u cjelini jedna specifična grana koja se ne može svrstati ni u javno ni u privatno pravo.
Za materijalno pravo je ova podjela nužna, jer od nje u krajnjoj konsekvenci zavisi koji put i način treba izabrati za njegovu zaštitu. Procesno pravo ova podjela neinteresuje.

5. GRAĐANSKO PRAVO I PRIVATNO PRAVO ( SISTEM GRAĐANSKOG PRAVA )
Građansko pravo je privatno pravo i obuhvata skup pravnih normi koje regulišu robno- novčane odnose. U njih ljudi stupaju povodom stvari, činidba ili imovine, a takođe stupaju i u neke lične neimovinske odnose. Građansko pravo kao opšte privatno pravo ne iscrpljuje sve privatnopravne odnose. Oni su regulisani i u posebnim granama prava, koje su se tokom vremena i razvoja društvenih odnosa izdvojile iz građanskog prava. To su, prije svega, trgovačko pravo, mjenično i čekovno pravo, pravo vrednosnih papira, autorsko pravo, pronalazačko pravo, izdavačko pravo i pravo osiguranjau. Ukoliko u ovim posebnim granama privatnog prava nema specijalnih odredbi, važe opšta pravila građanskog prava.
Većina civilista (teoretičara građanskog prava) građansko pravo dijele na: opšti dio, stvarno pravo, obligaciono pravo i nasljedno pravo (tzv. pandektni sistem podjele).