Vladavina Dioklecijana

Osnivanje dominata
Od Dioklecijanovog vremena počinje novo doba rimske istorije – doba poznog Carstva. Za politički život ovog vremena karakteristična je neograničena vlast cara.

 
Dioklecijanova karijera
Dioklecijanova je karijera tipična za careve III i IV v. Rodio se u Dalmaciji i bio sin jednog oslobođenika. Stupivši u vojsku, Dioklecijan (lat. Gaius Auerlius Valerius Diocletianus) je stigao do najviših činovnika, komandovao je oružanom stražom cara Numerijana, a vojnici su Dioklecijana proglasili za cara. Dioklecijan se pokazao ne samo kao iskusan vojnik, već kao i krupan upravljač; za razliku od svojih prethodnika, on je uspeo da zadrži vlast čitavih dvadeset godina (284-305. g.).

Dominat kao politicki sistem
Dioklecijan i njegovi naslednici završili su proces pretvaranja rimske države u neograničenu monarhiju. Dioklecijan konačno raskida sa
Avgustovim sistemom principata, po kome car nije tretiran kao monarh, već kao senator i prvi građanin, koji uživa najviši autoritet (auctoritas) i koji ima specijalna ovlašćenja. Autokratske tendencije nikako nisu bile tuđe carevima dinastije Antonina; one su naročito ojačale u vreme Septimija Severa. Autokratsku politiku sprovodili su carevi-Iliri (naročito Aurelijan), ali je tek Dioklecijan otvoreno raskinuo sa starom ustavnom tradicijom. Politički sistem koji je osnovao Dioklecijan obično se naziva, za razliku od principata, dominat, jer je car u ovo doba dominus (gospodar) prema svim svojim podanicima, bez obzira na njihov rang i staleški položaj. U novim političkim odnosima u mnogome se kopira poredak istočnih monarhija; nesumnjiv uticaj vršio je na Dioklecijana i njegove naslednike kraljevski dvor Sasanida. Odsada se rimski car, slično istočnim kraljevima, smatra za inkarnaciju božanstva. Njemu se odaju božanske počasti (adoratio): pri njegovoj pojavi prisutni se spuštaju na kolena, padaju ničice, celivaju skute njegove odeće. Pojava cara predstavlja pravu versku svečanost. On se i po svojoj spoljašnjosti izdvaja od svoje okoline: njegova je odeća sašivena od svile i purpurne tkanine, ukrašena zlatom i dragim kamenjem.
Postoji tri zlatna medaljona cara Dioklecijana: a) Dioklecijan kao Jupiter-Gromovnik sa gromom, žezlom i orlom; b) Dioklecijan kao konzul; c) Dioklecijan kao Jupiter-Gromovnik gazi pobeđenog “varvarina”. Ispred njega Viktorija.

“Tetrarhija ” (vladavina četvorice careva)

Rimska monarhija ostala je u principu jedinstvena, ali je i u prethodno doba bilo slučajeva podele vlasti između dvojice (pa čak I trojice) careva (Marko Aurelije i Lucije Ver, Septimije Sever i njegova dva sina, Valerijan i Galijen). Dioklecijan je nastojao da utvrdi dosledan sistem podele vlasti, najpre između dva, a zatim između četiri savladara. Ubrzo posle svog učvršćivanja na carskom prestolu Dioklecijan je izabrao za savladara svog zemljaka i druga po službi Maksimijana. Dioklecijan i Maksimilijan (od 286. g.) nosili su titulu avgusta. 293. g. oba su cara izabrala sebi savladare, koji su nazivani cezarima. Za istočni deo Carstva, kojim je upravljao sam Dioklecijan, izabrao je on za savladara Gaja Galerija Valerija Maksimijana, a Maksimijan je na Zapadu izabrao za cezara Gaja Flavija Valerija Konstancija Hlora. Svaki od vladara imao je punu carsku vlast, premda su cezari smatrani za niže po rangu od avgusta. Dioklecijan i Maksimijan smatrani su za ravne, ali je ipak Dioklecijan zadržao veći autoritet od ostalih careva i vršio veći uticaj na sve poslove. Stvorena je prividno jedinstvena carksa porodica.