Berze i berzansko poslovanje – Pojam, geneza i razvoj berzi

UVOD
Berza je mesto na kome se kupuje i prodaje, prvi je odgovor koji se skoro uvek čuje na pitanje „Šta je to berza?“ Naravno, ovaj odgovor je tačan, ali je i toliko i širok, ako je drugačiji i mogao da bude. Po čemu bi se, onda, berza razlikovala od pijace, ili bilo koje prodavnice, ili od tržišta u cjelini? A upravo u toj razlici leži suština berze kao institucije.
Razlika se sastoji u tome čime se trguje i kako se trguje. Predmet trgovine, da bi se njime moglo trgovati bez uzorka, mora biti podložan tipizaciji i standardizaciji. Kod novca i hartija od vrednosti ništa lakše. Sa robom je već drugačije – standardizaciji su podložne sirovine i proizvodi prvog stepena obrade. Finalnim proizvodima, zbog njihove raznolikosti, ne može se trgovati na razvijenim berzama.
Odsustvo uzorka iz trgovine, zbog čega je nužno došlo iz potrebe za što jednostavnijim procesom trgovine, kako bi se kapital što brže obrtao, a zahvaljujući tipizaciji i standardizaciji predmeta trgovanja, vodi nas do odgovora na sledeće ključno pitanje po kome se berza razlikuje od drugih tržišnih institucija. Na berzi se dakle, trguje na riječ. Ova riječ je svojevremeno bila obezbjeđena povjerenjem, ugledom maloprodajnih trgovaca koji su učestvovali u berzanskim transakcijama, i koji su se svi međusobno poznavali. Razvitkom trgovine ovo „povjerenje“ se institucionalizuje i biva zamenjeno mrežom pravila po kojima se trguje ( uzansama ), a koje svako ko želi na berzi da trguje, mora unaprijed da ih prihvati. Tako smo došli do određenja berze kao mjesta na kome se trguje, ali tipiziranom robom i po unaprijed utvrđenim pravilima.

POJAM BERZI
Vidjeli smo da je berza ustvari klasično tržiše na kojem se trguje određenom standardnom robom. Potrebno je naglasiti i to da svaka berza predstavlja organizovano finansijsko tržište, a da svako organizovano tržište nije berza.
Berza se najčešće definiše kao prostor na kome se trguje dugoročnim finansijskim instrumentima, to je organizovano sekundarno tržište hartija od vrijednosti sa potpuno preciznim i strogo utvđenim pravilima trgovanja, pravilima prijema tržišnog materijala na berzi, kao i strogo i potpuno utvrđenim kriterijumima koji regulišu uslove i način za prijem u članstvo na berzi.
U širem smislu berza predstavlja interakciju međusobnih odnosa svih učensika na berzi u koje spadaju: emitenti tržišnog materijala, pravna i fizička lica koji na bilo koji način učestvuju na berzi, prateće agencije, nadzorni organi, klirinške kuće i registri hartija od vrijednosti, posrednici , mediji i ostali. U užem smislu berza predstavlja središte oko kojeg se nalaze ostali učesnici na berzanskom tržištu.
Ono što berzu razlikuje od ostalih tržišta na kojima se obavlja trgovina su elementi koji su karakteristični za berzansko trgovanje. Ti se elementi su:

1 .mjesto trgovanja,
2. predmet trgovine,
3. pravila trgovanja,
4. učesnici u trgovini i
5. vrste trgovine.

Mjesto trgovanja
Mjesto na kome se trguje, poslebno ako je riječ o berzi , prvobitno je bilo vezano za pijace, kafane, čajdžinice, hotele a kasnije zgrade koje su bile posebno opremljene za poslove trgovanja. Razvojem informatike i tehnologije, današnje berze su došle do toga da mjesto trgovanja na berzi predstavljaju globalne elektronske mreže. Zahvaljujuci razvoju tehnologije danas svaki član berze koji je umrežen sa drugom berzom može nesmetano da pristupi berzi u u bili koje vrijeme i sa bilo kojeg mjesta. Time je nekadašnja parola koja je važila za trgovanje na berzi “uvijek u isto vrijeme i na istom mjestu” zamjenjena parolom ”stalno i svuda”. Jedna od najmoznatijih mreža za berzansko trgovanje je Globex, mreža koju su osnovale dvije čikaške, jedna pariska i jedna londonska berza.

Predmet trgovine
Berza je tržište na kojem se trguje bez uzoraka. Da bi takva trgovina bila moguća, potrebno je izvršiti da tržišni materijal bude standardizovan i tipiziran. Nekada, dok je na berzi bio malo broj učesnika i berza nije bila dovoljno razvijena, trgovalo se “na riječ”. Takva trgovina je bila moguća jer su se učesnici na berzi međusobno poznavali, dok su ugled, poštovanje i povjerenje bili ključni za trgovce. Razvojem berze trgovina na riječ i povjerenje više nije bila moguća.
Standardizacija i tipizacija je moguća u slučaju sirovina i repromaterijala, dok finalni proizvodi ne mogu da se standardizuju zbog velikih razlika i specifičnosti. Dakle, imajući u vidu problem standardizacije, robne berze trguju samo nekim vrstama robe koje se mogu standardizovati, dok se kod berzi na kojoj se trguje novcem i hartijama od vrijednosti standardizacij ai tipizacija obavlja vrlo jednostavno.

Pravila trgovanja
Razvojem trgovanja na berzi, razvijala su se i pravila trgovanja na berzi. Pravila na berzi su se razvijala uporedo sa razvojem opšteg trgovačkog prava. Danas trgovanje na berzi predstavlja norme koje se propisuju propisima vezanim za trgovinu uopšte i pravilima koje propisuje svaka berza pojedinačno za sebe. Dakle, pravila po kojima se trguje na berzi nisu jednistvena za sve berze ali obuhvataju pravila koja se odnose na sam process trgovanja, odnose učesnika na berzi, prijem tržišnog materijala, postupak i vrijeme izdavanja naloga, pravila i metode trgovanja, process uparivanja. Process zaključivanjaposolva, isplate itd. Pravilima se regulišu i trgovanja putem kompjuterskih mreža.

Učesnici
Specifično za berzansko trgovanje su njeni učesnici. Naime, na berzi ne učestvuju direktno kupci i prodavci, već se trgovanje tržišnog materijala na berzi obavlja posredstvom berzanskih posrednika – najčešće brokera i dilera.
Brokeri su ovlašćena lica koja mogu da trguju u ime i za račun klijenta (zastupnici) i u svoje ime a za račun svog klijenta ( komisionari). Za svoj rad brokeri naplaćuju proviziju koja se unaprijed ugovara, naplaćuje nakon obavljenog posla i zavisi od vrste posla, kvaliteta hartije od vrijednosti, obima i vrijednosti trgovanja, vrste klijenata i slično. Brokeri u određenim situacijama mogu nastupati kao portfolio menadžeri ili investicioni savjetnici. Za ovaj posao moraju da ispune određene zakonske uslove i z ate poslove brokeri moraju sa klijentima da zaključe ugovor.
Dileri su trgovci tržišnim materijalima koji istupaju u svoje ime i za svoj račun. Zaradu ostvaruju na osnovu razlike u cijeni tržišnog materijala, snoseći eventualni rizik gubitka. Mogu nastupati i kao zastupnici i kao komisionari.

NASTANAK BERZI

Berza je tremin koji je nastao još u XV vijeku i ovaj se tremin veže za ulogu koju je imao hotel porodice Van de Burse u Brižu u Belgiji. U tom su hotelu odsjedali trgovci i zaključivali trgavačke poslove. Prve trgovačke poslove sklapali su samo prijatelji prorodice Van de Burse upravo zbog toga što se u početku trgovalo na povjerenje i na riječ. Kasnije se taj krug širio na prijatelje prijatelja.
Prethodnica savremenih berzi jesu sajmišta i trgovi koji su okupljali veliki broj ljudi, velika ponuda robe, ponude i tražnje. Razvojem gradova i industrijske proizvodnje nametnula se potreba razvoja trgovine. Samim tim su i ponude i tražnje za robom na tim sajmovima porasle pa su trgovci počeli da trguju na osnovu uzoraka robe. Na ovaj način trgovina je olakšana, a zakazivani sui posebni sastanci na kojima se trgovalo. Ispočetka su tim sastancima mogli prisustvovati samo određeni trgovci koji su ispunjavali određene uslove. To predstavlja sami početak organizovanja berzi.
Na berzi se ispočetka trgovalo samo robom, lukovicama lala, pasulja, suvih šljiva i ostale robe. Uvođenjem na tržište hartija od vrijednosti , pored robnih berzi, počele su funkcionisati i berze efekata. Osnovni motiv nastanka berzi efekata je prikupljanje kapitala putem manjih iznosa suma, a njihovom koncetracijom dobija se neophodna suma s jedne strane, kao i premoštavanje vremenskog perioda od investiranja do ostvarenja profita.