Etičke kategorije

UVOD

Ako hoćemo da damo uvodni pojam i odredbu etike, možemo poći od samog ovog termina i tako dati takozvanu terminološku odredbu ili definiciju. Riječ etika je grčkog porekla i potiče od dva prviobitno vrlo srodna termina ethos i ethikos. Po Vilhelmu Vuntu ta dva pojma su ipak imala već u vrijeme Aristotela (384-322) i razliku u značenju. Dok je ethos označavao prvenstveno naviku, naviknute, spoljašnje, radnje ethikos se odnosio prvenstveno na unutrašnja, voljna, duševna svojstva i odlike (mada je ta reč prvobitno označavala i obitavalište). Etika je, dakle, nauka o moralu ili etosu. Sam termin etika i osamostaljenje etike kao posebne filosofske discipline vezani su za Aristotela.On je, dijeleći ljudsku psihičku djelatnost na dvije oblasti: na razumski, logički i nerazumski ili alogički dio (htenje,požude,) podelio i ljudske vrline i umješnosti koje tim oblastima odgovaraju. One koje odgovaraju razumskom djelu (znanje, moć, shvatanja, pamet) nazvao je dianoetičkim (intelektualnim), a one druge koje se odnose na alogički dio-etičkim (moralnim). U ovu drugu grupu svojstava,odnosno vrlina spadaju,na primjer, hrabrost, ponos, umjerenost itd.
Ona teži da uobliči opštu teoriju morala i teorijske osnove razvoja morala radi razumjevanja i objašnjenja moralnih htenja, vladanja i djelanja ljudi. Na osnovu analize filozofsko-etičkih refleksija o moralu može se zaključiti da se etika, odnosno opšta teorija morala temelji na deset osnovnih etičkih kategorija: vriednosti, ideal, vrlina i porok, dobro i zlo, moralni dug, savjest, stid i krivica, sloboda, moralna odgovornost i sreća. U ovom seminarskom radu ukratko ću izložiti suštinu pomenutih etičkih kategorija i njihov značaj za moralni život ljudi i uključujući poslovni život.

VRIJEDNOSTI

Čovjek kao ljudsko biće može da postoji samo u svijetu vrijednosti. Vrijednosti su postojane, uopštene predstave o blagodati koja odgovara potrebama i interesima čovjeka, organizacije i društva. Naime, čovjek se u svom djelanju orijentiše prema vrijednostima. Prema istima on se orijentiše i u svom vladanju – u svojim sudovima i moralnom izboru. Otuda su vrijednosti pretpostavka i rezultat čovjekovog vladanja i djelanja u organizacijama. A on sve vrijednosti objedinjava u svoj vrjednosni sistem koji mu služi kao orijentir u procesu vladanja i djelanja. Međutim, valja imati u vidu da bi nešto u organizaciji (stav ili odluka uprave, ideal djelatnosti, svrha ili cilj postojanja organizacije, vlastiti položaj, plata, karijera…) imalo vrijednost za njenog člana, ono mora da bude predmet izbora ili prosuđivanja o tome šta je važnije – lično, grupno, organizaciono; čemu se daje prednost?
Mnogi filozofi su tvrdili da određena vrijednost predstavlja cilj života i razvijene su mnoge teorije koje se bave prirodom vrijednosti. Tako je: Platon razlikovao instrumentalne, posredujuće i intrinsične vrijednosti – prve je shvatao kao vrijednosti sredstava, poslednje kao vrijednosti ciljeva, dok za posredujuće smatra da imaju obje karakteristike. Sorli je jedan od mnogih koji slijede Platonovo razlikovanje instrumentalnih i intrinsičnih vrijednosti – smatrao je da se prve odnose na stvari, a druge na ljude; zastupajući koncept kontinuma sredstava i ciljeva, Djui je smatrao da su sve vrijednosti posredujuće, ekstrinsično intrinsične vrste; R. B. Peri je vrijednosti razvrstao u osam klasa, koje ponekad naziva područjima vrijednosti, to su: moralne, estetičke, naučne, religiozne, ekonomske, političke, pravne i običajne; Alehandro Kora razlikuje devet vrsta vrijednosti: ekonomske, instinktivne, erotske, vitalne, društvene, religiozne, etičke, logičke i estetičke. S Seler je ustanovio hijerarhiju vrednosnih modaliteta,
koju sačinjavaju čuvstvene, vitalne, duhovne i kao najviše, religiozne vrijednosti. Pitagorejci, posebno Pitagora, su vrijednost izjednačavali sa brojem (na primjer, “7” predstavlja zdravlje, a kvadrat nekog broja pravednost); Heraklit je tvrdio da vrijednost nastaje iz sukoba; za Platona vrijednosti su suštine koje se spoznaju intuicijom i koje po svoj prilici pripadaju izvesnoj hijerarhijski uređenoj oblasti. Aristotel je smatrao da vrijednosti nisu suštine već da ih određuju Ijudski interesi, a ovu teoriju vrijednosti razvio je Peri koji je vrijednost definisao kao “bilo koji predmet bilo kog interesa” – pored mnogih drugih, slično stanovište zastupao je i Kristijan Erenfels. Ideju da teorija vrijednosti počiva na intuiciji na donekle nejasan način uveo je Sidžvik, razvio i branio Dž. E. Mur, i zastupao V. D. Ros.
Niče se zalagao za “prevrjednovanje svih vrijednosti” – izgleda da je smatrao da su vrijednosti konstruisane, ali ih je istovremeno smatrao i predmetima koje prosuđujemo kao dobre ili loše, jer izrastaju iz odnosa moći pa ih je moguće kreativno transformisati. Moris Šlik je smatrao da su vrijednosti relativne i da je upravo njegova pozitivistička analiza pokazala neodrživost ideje apsolutne vrijednosti. Čarls Stivenson u vrijednosnim terminima pronalazi samo emocionalno značenje, dok R. M. Her smatra da takvi termini imaju i deskriptivno i vrijednosno značenje, s tim što je ovo poslednje primarno.
Vrijednosti valja razlikovati po njihovom sadržaju (korist, dobro, moć, vlasti dr.), kao i po znaku – pozitivne i negativne, odgovarajuće i neodgovarajuće potrebama i interesima čovjeka (korist – šteta itd.). Isto tako postoji razlika između praktičnih i duhovnih – viših i nižih vrijednosti. Praktične vrijednosti čovjek ostvaruje djelanjem u organizaciji, a duhovne vladanjem. Na osnovu vladanja konkretan čovjek u organizacijama svijeta života i svijeta rada smjera ostvarivanju duhovnih – viših blagodati, a one su opšte za sve ljude i ne zavise od razlika (socijalnih, nacionalnih, polnih, uzrastnih i dr.) i stečenih okolnosti. Prema tome, sve ono što je vrijedno za čovjeka uopšte naziva se viša blagodat koja je bezuslovna, univerzalna, apsolutna – treba da je ima svaki čovjek..