Istorijska sociolgija

Antonić 5-36
Doba izazova (1820-1880): sociologija kao teorijska istorija
Utemeljivači sociologije su ovu nauku zamislili kao ”pravu”, ”naučnu”, ”teorijsku” istoriju. Za razliku od ”obične” istorije koja je samo opisivala ono što se dogodilo , sociologija je (kao teorijska istorija) trebalo da istovremeno pruži objašnjenje prošlih događaja i predvidi buduće događaje kroz otkrivanje društvenih ili istorijskih zakona. Fokus rane sociologije na istoriju nije bio slučajan – promene u društvu koje su se dešavale krajem 18-og i početkom 19-og veka dospele su u središte zanimanja naučne javnosti, pa su osnivači sociologije želeli da nalaženjem zakona društvenog razvoja uobliče nauku koja bi mogla poslužiti kao vodič za buduću reorganizaciju društva. Sama ideja o otkrivanju pravilnosti u istoriji nije bila novost, ali istinska novina u ovom pristupu bili su metodi koje su utemeljivači sociologije namenili ”teorijskoj istoriji”.
U odnosu na dotadašnje metode filozofije istorije najvažnija razlika bila je napuštanje ambicije da se a priori, pojmovnom analizom utvrdi struktura istorijskog razvoja – nova nauka je sada želela da svu svoju pažnju usmeri na a posteriori ili post factum analizu istorijskih zbivanja. Iako se ovo danas čini samorazumljivim, ne sme se zaboraviti da su najveći mislioci smatrali da je tok istorijskog razvitka jednak pojmovnom razvoju, pa tako ne treba gledati na istoriju već analizirati razvoj pojma. Fihte je smatrao da ”Filozof, kada se kao filozof bavi istorijom, sledi a priori razvojnu nit svetskog plana, koji mu je jasan bez ikakve istorije; a njegova upotreba istorije nije nipošto da bi se preko nje nešto dokazalo, jer su njegovi stavovi već pre i nezavisno od svake istorije dokazani” – tako Fihte smatra da filozof može a priori da opiše celokupno vreme i sve njegove epohe, pa mu istorijska građa ne služi da bi dokazao svoje tvrdnje već da bi ilustrovao ono što već zna i bez istorije. Hegel je čitavu filozofiju pretvorio u filozofiju istorije – pošto je sva istorija samorazvitak duha, istorijske promene nisu ništa drugo do logičke promene izražene na vremenskom planu; istorija je zato logika a naše saznanje istorije nije empirijsko već logičko ili apriorno (filozofska istorija pristupa istoriji kao materijalu i ne ostavlja je kakva jeste nego je udešava prema misli, pa je zato, kao što se kaže, konstruiše a priori).
Kontova sociologija imala je drugačiji pristup. Umesto da društvenim i istorijskim pojavama prilazi analizom apsolutnih pojmova, umesto da snagom imaginacije nastoji da nađe nekakve tajanstvene unutrašnje sile entiteta, sociologija je na prvom mestu istakla posmatranje i iskustvenu analizu društvenih i istorijskih pojava. Umesto filozofije istorije (koja je spadala u metafizičku fazu) sada dolazi sociologija (kao nauka pozitivne faze) koja je o stvarnosti zaključivala na osnovu pažljivog i sistematičnog pretresanja same te stvarnosti. No samo posmatranje nije bilo dovoljno da pruži naučni karakter novoj disciplini (i ”obična” istorija je upotrebljavala post factum analizu ali se nije mogla smatrati naučnom u pozitivističkom smislu te reči) – osnovna odlika pozitivne socijalne filozofije bila je, prema Kontu, u tome što ona posmatra sve fenomene kao potčinjene prirodnim zakonima čije tačno otkrivanje i svođenje na najmanji mogući broj jeste cilj njenih napora. Dakle, posmatranje je u sociologiji vođeno nastojanjem da se pronađu zakoni koji mogu da objasne prošla zbivanja kao i da predvide buduća. Od Konta pa skoro do kraja 19-og veka, ova formula biće opšte prihvaćena kod svih značajnijih predstavnika nauke o društvu (sensimonista, Mila, Marksa).
Međutim, ideja istorijskih zakona rane sociologije se razlikovala od dotadašnjih koncepata zakonitosti u društvenim naukama. Ta nova predstava smatra da zakonitost vlada ne samo unutar sistema (tkz. statički zakoni) već se i sam sistem neprekidno transformiše tako što na osnovu jedne pravilnosti prolazi kroz različita stanja (a ta pravilnost predstavlja dinamički zakon društvenog razvoja). Različita stanja kroz koja prolazi jedan sistem (kada je reč o ljudskim zajednicama) manifestuju se kao različita društvena stanja (Kont: društveno stanje je nužan rezultat prethodnog i neophodni pokretač sledećeg, Mil: osnovni problem društvene nauke jeste nalaženje zakona prema kojima svako stanje društva proizvodi stanje koje sledi iza njega i koje zauzima njegovo mesto), i tako se dolazi do treće ključne ideje sociologije shvaćene kao teorijske istorije, do ideje da su (istorijski posmatrano) različita društvena stanja poređana u jednoj seriji ili nizu, i da je zadatak nauke da otkrije pravilnost tog niza tj. osnovni zakon kom je niz podvrgnut.
Tako je instrumentarijum nove nauke bio upotpunjen, jer 1. za razliku od istoriografije čija je osnovna jedinica analize bila neka istorijska ličnost, grad ili zemlja, za sociologiju je to bilo društvo shvaćeno kao čovečanstvo ili društvo shvaćeno kao tipični predstavnik opšteistorijskog razvoja; 2. za razliku od istoriografije koja je utvrđivala i sabirala činjenice, ”naučna istorija” je u njima tražila i otkrivala pravilnosti i zakone pomoću kojih je trebalo da šruži stvarna, naučna objašnjenja prošlih događaja; 3. za razliku od istoriografije koja je činjenice samo ređala hronološkim redom, nova nauka ih je grupisala u određene serije koje su bile u isto vreme i hronološke i kvalitativne i koje su omogućavale utvrđivanje zakona; 4. za razliku od istoriografije koju je zanimalo samo puko pripovedanje o prošlosti, nova nauka je mogla (zahvaljujući otkrivanju istorijskih zakona) da nam kaže dosta o sadašnjosti i budućnosti. Tako se sociologija pojavila kao nauka i objavila svoje namere da zameni istoriju (ili da je makar učini pomoćnicom koja će njoj prinositi gotove činjenice kao materijal za njene konstrukcije) ali i sve druge društvene nauke, jer je samo ona (zbog poznavanja istorijskih zakona) posedovala moć da razume budućnost.