Nastanaki razvoj propisa o zaštiti prirode

Nastanaki razvoj propisa o zaštiti prirode

Uvod
Čovekov odnos prema živoj i neživoj prirodi je veoma specifičan što se ogleda u njegovoj dvostrukoj ulozi koju on ima u okviru svakog ekosistema. Sa jedne strane, on je sastavni deo prirode a sa druge, on veoma mnogo utiče na promene u njoj, odnosno ima aktivnu ulogu, modifikuje je, adaptira i prilagođava sebi.
Promene koje je čovek činio u prirodi bile su u prvim etapama razvoja čovečanstva male i beznačajne i uglavnom lokalnog karaktera. Međutim, zahvaljujući svojim velikim intelektualnim i stvaralačkim potencijalima, specifičnoj društvenoj organizaciji, kolektivnim naporima uz pomoć nauke i tehnike i uz svesno ostvarivanje svojih ciljeva, čovek se u celosti izdvojio od svih ostalih živih bića, a promene koje pri tome izaziva trajnog su karaktera i obuhvataju biosferu u celini. Sve ove promene su u osnovi ekološke prirode. Teško ih je pobrojati ili grupisati ali u celini one dovode do promena u sastavu živog sveta.
Priroda je okvir života čoveka i njegovog društva. Zato menjajući je i prisvajajući prirodu on mora voditi računa o zakonitostima koje postoje u njoj. Međutim, neograničenom ambicijom i željom da potpuno ovlada prirodom i da je maksimalno iskorišćava radi stvaranja što većeg profita i brzog ekonomskog razvoja, čovek je prekoračio granice kapaciteta sredine i ravnotežu u prirodi. Posledice koje iz toga proizilaze su zagađenost vode, vazduha i zemljišta, potrošnja velikih količina resursa, uništena ogromna prostranstva prirodnih ekosistema, ugrožavanje i nestajanje mnogih vrsta biljaka i životinja.
Očuvanje biodiverziteta, odnosno raznolikosti živih organizama koji nastanjuju kopno i vodu, kao i raznolikost, unutar različitih vrsta, između vrsta i ekosistema, uslov je opstanka života kakvog poznajemo. Postojeći biodiverzitet rezultat je dinamičkog i evolutivnog procesa kroz geološke ere, klimatskih promena i prirodnih katastrofa koje su postojeći živi svet, koji obuhvata i divlje i domaće životinje kao i biljke, doveo u odnose u kojima su sada. U svetlu ove činjenice, jasno je koliki je značaj očuvanja ovakvog sveta i kakve nesagledive posledice može imati nasilno i nekontrolisano menjanje odnosa u prirodi.
Neodgovorno ponašanje prema nasleđenim prirodnim dobrima, uništavanje staništa, loše raspolaganje zemljištem, krivolov i ilegalna trgovina biljnim i životinjskim vrstama, predstavljaju opasnost za opstanak vrsta. Razlozi za očuvanje biodiverziteta su raznoliki: naučni ( istraživanje procesa i odnosa u prirodi ), ekonomski ( u poljoprivredi – korisno dejstvo insekata, ojačavanje genetičkog potencijala postojećih gajenih kultura divljim kulturama; u industriji – brojne divlje vrste koriste se za proizvodnju ulja, vlakana, voska; funkcija ekosistema – šume regulišu vodeni režim, rečne doline smanjuju štetne efekte poplava itd. ), etički ( sadašnje generacije nemaju pravo da ugrožavaju buduće generacije ), medicinski ( korišćenje biljaka i mikroorganizama u farmaciji ), turistički, estetski, kulturni i obrazovni razlozi. Najveći broj prirodnih staništa pretrpeo je određene oblike ljudskog uticaja tako da staništa danas ne mogu da sačuvaju svoje prirodne karakteristike bez dodatne pomoći čoveka, odmah i neodložno.

1. Rad na zaštiti životne sredine

Pedesetih godina dvadesetog veka, nakon zamaha industrijalizacije, dva svetska rata i intenzivne industrijske obnove, svet je uvideo drastične promene koje su za kratko vreme nastupile u ekosferi. Tada i počinje sve intenzivnije razmatranje ekologije i rad na unapređenju životne sredine. I društvo uzima aktivno učešće – šezdesetih godina nastaju novi društveni pokreti koji politizuju ekološke teme i insistiraju na većoj zaštiti životne sredine, a sedamdesetih i prve ekološke partije. Za to vreme na našim prostorima nije bilo nikakvog odjeka ni države ni društva.
Krajem 70-ih i početkom 80-ih godina XX veka, postalo je očigledno da je u sredini u kojoj ljudi borave i deluju, došlo do velikih promena, do zagađenosti vazduha, vode i zemljišta, do degradacije mnogih predela, potrošnje velike količine resursa. Veliki broj naučno-stručnih institucija i naučnika pojedinačno, upozoravaju na mogućnost globalnog ugrožavanja.
Prva veća upozorenja o tome da su na ograničenom prostoru jedne planete ograničene količine mineralnih i energetskih resursa, stigla su sa izveštajem grupe naučnika i investitora okupljenih u Rimskom klubu 1970. godine. Oni su upozorili na granice rasta i na međuzavisnost: porasta broja stanovnika na planeti, proizvodnje hrane, industrijskih i energetskih aktivnosti, potrošnje mineralnih i energetskih sirovina i zagađenosti životne sredine.
1972. godine u Stokholmu se održava prva globalna Konferencija Ujedinjenih nacija o životnoj sredini, na kojoj se donosi Deklaracija Ujedinjenih nacija o životnoj sredini koja budi svest i označava početak, ”ekološkog doba”, i istovremeno inicira Parisku konferenciju šefova država i vlada zemalja Evropske ekonomske zajednice, održane iste godine. U tada usvojenoj delkaraciji kao osnovni cilj ekološkog razvoja navodi se smanjenje rizika u pogledu uslova života, poboljšanje kvaliteta življenja, a da se u ostvarivanju tih ciljeva posebna pažnja mora pokloniti zaštiti životne sredine. Načelno opredeljenje je usmereno na održavanje kvantitativnog nivoa prirodnih bogastava. To je posledica saznanja da svaka eksploatacija prirodnih resursa može dovesti do poremećaja ekološke ravnoteže, jer su prirodna bogastva kvantitativno ograničena i mogu apsorbovati zagađenja i neutralisati štetna dejstva samo do izvesnog nivoa. Prekoračenje tog nivoa uslovljava kvantitativne, ali i kvalitativne promene, odnosno debalans prirode.
U tom periodu i kod nas dolazi do pomaka kada se javljaju organizacije za zaštitu životne sredine i kada se podzakonskim aktima utvrđuje da samoupravna tela radnika imaju obavezu da se staraju o životnoj sredini.
Ustav iz 1974. godine, koji je bio čuven po svojoj dužini i komplikovanosti, doneo je jednu pozitivnu stvar kada je ekologija u pitanju – to je bio prvi Ustav u svetu koji je sadržao individualno pravo čoveka na zaštitu životne sredine. Međutim, udeo države u zaštiti životne sredine u ovom periodu se uglavnom svodio na nadzor i kontrolu.
Dok su se u mnogim zemljama u svetu osamdesetih godina usvajale konvencije održivog razvoja i razvijala ekološka politika na državnom nivou, U Jugoslaviji je tek 1989. godine osnovano prvo Ministarstvo koje se bavilo zaštitom sredine.
U razdoblju od 1972. do 1992. godine, i pored upozorenja o granicama rasta, dolazi do velikkih negativnih promena ne samo na nacionalnim i lokalnim nivoima već i na globalnom nivou. Ove promene, izazvane zagađenjima, evidentne su naročito u promenama globalne klime.
Dolazi do druge konferencije Ujedinjenih nacijao o životnoj sredini i razvoju, održane 1992. godine u Rio de Žaneiru. Bila je to najveća od svih ikada održanih konferencija UN. Međutim, kao što je bilo i očekivano, učesnicima samita nije pošlo za rukom da dođu do rešenja i saglasnosti po mnogim pitanjima. Naime, bilo je teško postići saglasnost između zemanja o pitanjima gde su se na udaru našli različiti ekonomski interesi ili duboko uvrežene vrednosti.
Zemaljski samit uspeo je utoliko što je po prvi put povezano pitanje razvoja i zaštite životne sredine. Osim toga rezultat predstavlja i potpisivanje i usvajanje nekoliko važnih dokumenata, međi kojima je Deklaracija o životnoj sredini i razvoju-poznata kao Rio-deklaracija; Konvencija o promeni klime; Konvencija o biološkom diverzitetu; Zakonski neobavezujući autoritativni izveštaj za globalni konsensus o upravljanju, očuvanju i održivom razvoju svih vrsta šuma; kao i akcioni plan održivog razvoja za 21. vek nazvan Agenda 21.