Pojam i osobine obligacionog odnosa

Obaveza ili obligacija je zahtevanje određene vrste delanja. Postoje moralne, zakonske, društvene, religijske i druge obaveze. Obaveze se određuju sukladno pravima.
Obligacija je pravni odnos između dve strane na osnovu koga je jedna strana (poverilac) ovlašćena da zahteva od druge strane (dužnik) određeno davanje, činjenje ili uzdržavanje (dare, facere, non facere) od nečega što bi inače imala prava da čini, a druga strana je dužna da to ispuni.
Sa stanovišta poverioca obligacija je potraživanje dok je sa stanovišta dužnika ona dug. Potraživanje i dug su u jednoj pravnoj simbiozi i u korelativnom odnosu.
Prve definicije obligacije nalazimo još u tekstovima rimskih pravnika (Paulus, Justinijan) i iako se današnje i drevne definicije ne poklapaju, njihov zajednički imenitelj je shvatanje koje u obligaciji uvek vidi pravnu vezu (iuris vinculum) između dva lica od kojih jedno ima pravo a drugo obavezu da nešto da, učini ili ne učini odnosno trpi nešto.
Po monističkom shvatanju dužnikova odgovornost je sankcija za neizvršenje obaveze, odnosno pravna posledica povrede prava, a po dualističkom element pojma obligacije.
Dualističko shvatanje – naročito je branjeno u nemačkoj teoriji, polazi od analize rimskog pojma obligacije i u njoj otkriva dve vrste pravnih odnosa.
Prvi odnos je obaveza dužnika da izvrši dugovanu radnju i dužnost poverioca da tu radnju blagovremeno primi. Ovaj je pravni odnos, praćen je drugim odnosom, koji se ogleda u dužnikovoj odgovornosti. Prvi odnos se ogleda u izvršenju dugovane radnje onako kako ona glasi.
Drugi odnos se ogleda u obavezi dužnika da snosi odgovornost u slučaju neizvršenja dugovane radnje (tzv. sekundarna odgovornost). Tako dualistička teorija u pojmu obligacije prepoznaje dva elementa – dug i odgovornost.
Monističko shvatanje – Pristalice ove teorije smatraju da odgovornost dužnika u slučaju neizvršenja obaveze nije element pojma obligacije, već pravna posledica povrede prava. To nije nikakav drugi odnos u obligaciji već imovinskopravna sankcija za neizvršenje ili neuredno izvršenje obaveze.
Naknada štete ili drugi način ispoljavanja odgovornosti dužnika ne predstavlja izvršenje dugovane radnje, već sankciju za neizvršenje obaveze.
Stranke zaključuju ugovor da bi ga izvršile a ne da bi stekle pravo na naknadu štete zbog neizvršenja ugovora.

Teorija negacije subjektivnih prava – Leon Digi ističe objektivnu koncepciju pojma obligacije nastalu u krilu sociološke škole. On smatra da jedno lice može da ostvari određene pravne efekte zahvaljujući objektivnom pravu, tj. ukoliko je njegova izjava volje u skladu sa odgovarajućom normom objektivnog prava. Ali ovo shvatanje biva osporeno samom činjenicom da savremena zakonodavstva priznaju kategoriju subjektivnih prava.
Teorija koja daje primat predmetu obligacije – Postoji i shvatanje koje ne poriče postojanje subjektivnih prava ali u pojmu obligacije daje primat njenom predmetu. Obligacija je pre svega jedna vrednost, predmet je bitan i bez njega nema obligacije.