Principi i metode trgovanja na finansijskoj berzi

UVOD

Finansijska tržišta, kao sastavni dio ukupnog finansijskog sistema moraju da omoguće brz, lak i efikasan i produktivan protok i upotrebu kapitala, podizanje performansi privrednih subjekata, efikasnu alokaciju resursa, motivisanje preduzetničkog sektora i stalno povećanje domaćeg bruto proizvoda.
Na današnjim finansijskim tržištima prisutna su dinamična zbivanja. Naime, razvojem kompjuterskih, informatičkih i drugih novih tehnologija, došlo je do globalizacije i integracije finansijskih tržišta i drugih finansijskih institucija, ogromnog rasta berzanskih transakcija, razvili su se novi finansijski instrumenti, koji obezbjeđuju funkcionisanje finansijskog sistema. U tom smislu berze i berzansko poslovanje imaju veoma veliki i dalje dobijaju sve veći značaj.
Postoji više definicija i više načina definisanja pojma berza. Berza predstavlja organizovano sekundarno tržište hartija od vrijednosti sa potpuno preciznim i strogo utvrđenim pravilima trgovanja, pravilima prijema tržišnog materijala na berzi, kao i potpuno preciznim kriterijumima koji regulišu uslove i način za prijem u članstvo na berzi.
Berza je termin koji je nastao još u XV vijeku. Ovaj termin je vezan za ulogu koju je imao hotel (kuća) porodice Van der Burse u Brižu (Belgija) u koji su odsjedali trgovci i zaključivali trgovačke poslove. Prve trgovačke poslove koji su se obavljali u hotelu porodice Van der Burse bili su prijatelji te porodice. U to vrijeme nije bilo nikakvih instrumenata za garantovanje izvršenja dogovorenih transakcija osim riječi. Zbog toga su između sebe trgovali samo prijatelji, a nakon toga u taj privatni krug uključeni su prijatelji prijatelja, pa se stvorio drugi krug i tako dalje. Zbog takvog istorijskog razvitaka berzi, trgovina na berzama se označava kao trgovina u krugovima. Kao organizovane institucije, koje su definisane na način da ovlašćena lica, određenim tržišnim materijalom, na određenom mjestu po određenim pravilima, obavljaju trgovačke poslove nastale su u drugoj polovini XV vijeka. U ovom periodu organizovana su mjesta gde se susretala ponuda i potražnja, pre svega roba, i na kojim mjestima se trgovalo.

PRINCIPI TRGOVANJA

Nesumnjivo je da je razvitak berzi i berzanskog poslovanja posljedica razvoja finansijskog tržišta. Dakle, razvitak berzi odvijao se uporedo sa razvojem ekonomije i finansijskog tržišta. U novom vijeku tržišta uopšte, a posebno finansijska tržišta, doživjela su svoj veoma veliki razvoj što je uslovilo i razvoj berzi i berzanskog poslovanja kako prostorno tako i tehnološki. Naime, u svim većim gradovima osnovane su berze sa klasičnim načinom trgovanja (postojanje berzanskog službenog prostora koji se naziva ring, pit ili parket na kome se trguje metodama aukcije i izvikivanja) ili elektronske berze koje predstavljaju takav tip berze efekata koji je potpuno kompjuterizovan i trgovina se obavlja u tišini i potpuno automatizovano. Berza je određena elementima kao što su: 1) mjesto trgovanja, 2) predmet trgovine, 3) uslovi za trgovinu (pravila trgovanja), 4) učesnici u trgovini, 5) vrste trgovine.
Osnovna karakteristika nastanka berzi je spontanost, koja podrazumijeva i spontanost nastanka pravila kojima se trgovalo na berzi. Dakle, svi odnosi koji se odvijaju na berzi rezultat su potreba tržišta i trgovine, a berzanska pravila nastaju u toku razvoja berzanskog poslovanja. Nakon povećanja obima i vrijednosti trgovanja formiran je centar koji je obavljao prvo računovodstvene, a potom i kontrolne poslove. Spontanost nastanka berzi usko je vezana sa razvojem tržišta i uticaja okruženja. Razvoj tržišta i ostalo ekonomsko okruženje uticalo je na usavršavanje procesa trgovanja. Uticaj tržišta i okruženja na razvoj i funkcionisanje berzi treba razumjeti kao međusobno povezane procese jer postoji i obrnuti uticaj berzi na tržište i okruženje.
Razvoj i usavršavanje berzanskog poslovanja doprinosi kreiranju izvedenih hartija od vrijednosti – standardizovanih terminskih ugovora prema potrebama okruženja i tržišta roba. Trgovanje na berzi se može odvijati putem berzanskih sastanaka (zvaničnih i nezvaničnih), kao i putem knjige ponude i tražnje. Berzanski sastanci se održavaju dva puta nedeljno, u tačno određeno vrijeme. Obično se trgovanje sa svežnjevima odvija jedan sat, dok se trgovanje pojedinačno sa hartijama od vrednosti odvija pola sata. Nezvanični berzanski sastanci se održavaju isto u Sali berze u određene dane i određeno vrijeme. Na ovim sastancima se može trgovati sa svim hartijama od vrijednosti (bez posebne saglasnosti) pri čemu je uslov da su učesnici na berzi i članovi berze.