Reformacija u Njemackoj, Martin Luter

UVOD
Kroz čitav srednji vijek katolička crkva je bila dominantna božanska i svjetovna institucija, a svoje je težnje provodila u ime vjere, realizujući tako svoje ideje i politiku. Svoju duhovnu i svjetovnu dominaciju katolička crkva je željela po svaku cijenu sačuvati i na prijelazu u novi vijek ne birajući za to sredstva. U XIV stoljeću bilo je jako primjetno da se katolička crkva udaljila od prvobitnog kršćanskog učenja, prakticirajući najčešće neprihvatljive stavove i mjere sagledane u nedisciplini crkvenih redova, raskošnom životu, zanemarivanju duhovnih obaveza i pribavljanju materijalne koristi. Kako bi ostvarili svoje ciljeve crkva i kurija su koristile ekskomunikaciju i interdikt, a nepotizam je za njih bila normalna pojava.
Takvo stanje u katoličkoj crkvi stvorilo je nezadovoljstvo kod znatnog broja vjernika, pa su postajali sve izraženiji zahtjevi za uvođenje reforme crkve i uklanjanje najtežih oblika zloupotreba od strane crkve. Neki od crkvenih redova poput dominikanaca i franjevaca, otvoreno su ustali i osudili grabežljivost i svjetovni način života klera. Nezadovoljstvo stanjem u katoličkoj crkvi još u XIV stoljeću izrazio je engleski teolog i mislilac Džon Viklif, ukazujući na nejedinstvo kršćanske zapadne Evrope i insistirajući na reformi katoličke crkve, ali ti zahtjevi su bili bez naročitog uspjeha. Sa nešto više uspjeha prihvaćeno je i propraćeno učenje češkog reformatora Jana Husa početkom XV stoljeća, koji je kritikovao crkvu i isticao primat Svetog pisma i pogrešivost pape.
Međutim, i pored prisutnog nezadovoljstva vjernika naspram crkve, sve do početka XVI stoljeća katolička crkva je uspijevala bez većih problema zadržati potpunu dominaciju u božanskom i svjetovnom životu na prostoru kršćanske zapadne Evrope. Tek početkom XVI stoljeća najžešća kritika za stanje u katoličkoj crkvi dolazila je iz sopstvenih redova. Protiv djelovanja crkve odlučno je ustao Martin Luter, augustinski sveštenik i profesor Univerziteta u Vitenbergu koji je 1517. godine otvoreno napao crkvu. Njegovo učenje se zasnivalo na potrebi umanjenja razlika između Boga i čovjeka i smanjenju ovlasti papi i crkvi, a prodaja oproštaja grijehova (indulgencije) su za njega bili u suprotnosti sa kršćanskom vjerom.
Naime, Luter je 1517. godine u Vitenbergu ustao otvoreno i odlučno protiv indulgencija, na način da je na crkvena vrata prikovao 95 teza u kojima je predstavio nove principe katoličkog učenja, nepriznavanje posrednika između čovjeka i Boga, i nepriznavanje uticaja papa. Luter je u svom učenju odbacivao priznavanje sedam svetih tajnih i predlagao tri: krštenje, pokajanje i pričešće. Nezadovoljna učenjem i ovakvim stavom Lutera katolička crkva je tražila njegovo pokajanje, što je on odlučno odbio. Zbog takvog njegovog stava katolička crkva osudila je na Saboru u Wormsu, 1521. godine, Lutera i njegovo učenje.
Od napada crkve Lutera je spasio i zaštitio Fridrih Mudri, sakrivši ga u Varcburg, što je Luter iskoristio za prijevod Biblije na njemački jezik, čime je istu približio običnim vjernicima, te je sastavio novi sistem vjerovanja, što će imati velikog značaja na dalja vjerska kretanja na prostoru Njemačkog carstva i šire. Rezultat Luterovog djelovanja i učenja je prihvatanje nove vjere “protestantizma” dvadesetih godina XVI stoljeća od strane znatnog broja nezadovoljnih vjernika, ali i od izbornih kneževa Saksonije, Hesena, Brandeburga i Istočne Pruske, te od kneževa Nirnberga, Bremena i Erfurta. Sve je to uznemirilo katoličku crkvu i njemačkog cara Karla V.
U početku djelovanja Lutera poseban uticaj na seljake imalo je njegovo učenje, čijem pokretu je on nudio načela po kojima se mogu valjano organizovati kako bi svoju borbu i ciljeve mogli prikazati kao dio opšte i nacionalne reforme. Tako je seljački rat u jugozapadnoj Njemačkoj 1524. godine započeo upravo na prostoru gdje je reformacija uzimala velikog maha. No u seljačkom ratu Luter nije podržao, već je osudio seljake i stao na stranu plemstva i od istih tražio uvođenje umjerenih reformi, što je plemstvo odbilo. Radi takvog njegovog stava seljačke vođe, poput Tome Mincera, napadale su i kritikovale Lutera i njegovo učenje.
No sve to nije smetalo jačanju Luterovog uticaja na vjernike koje se nastavlja u Njemačkom carstvu i u kršćanskoj zapadnoj Evropi i nakon gašenja seljačkog ustanka. Takav razvoj situacije natjerao je crkvu da se pokuša ponovno izmiriti sa Luterom. To je crkva i učinila, prvo u Špajeru 1529., zatim i u Augsburgu 1530. godine, ali bez uspjeha, jer su već tada bile evidentne nepomirljive razlike između katolika i protestanata.
Njemački car Karlo V pod uticajem katoličke crkve, a i radi očuvanja vlastite pozicije tražio je od Luterovih sljedbenika povratak rimokatoličkoj crkvi, što su isti odlučno odbili. Protiv takvog stava Karla V, ustao je saski knez Moric, s kojim su protestanti napravili Šmalklandenski savez, suprotstavili se odlučno Karlu V i katoličkoj crkvi, protestvovali i tražili slobodno vjersko propovijedanje radi čega su i nazvani “protestanti”. U Šmalklandenskom savezu vladalo je i nejedinstvo zbog čega ni rezultati nisu bili potpuni, ali je i pored toga ipak došlo do širenja protestantizma ne samo na području Njemačkog carstva, već i u drugim evropskim državama (Skandinavske zemlje, Francuska, Poljska i druge).
Nakon Luterove smrti 1546. godine došlo je do dvogodišnjeg rata između cara i Šmalkaldenskog saveza koji je završen pobjedom Karla V, nakon čega je sklopljen mir u Augsburgu. Ovim mirom je trebalo uspostaviti katoličanstvo na cijelom prostoru Njemačke. Međutim, iz straha da careva moć ne ojača, protestantski i dio katoličkih kneževa sklopili su savez sa Henrihom II, francuskim kraljem, i započeli 1552. godine novi rat protiv Karla V, kojeg su i dobili.