Struktura platnog bilansa i metode uravnoteženja

SAŽETAK
U radu je opisan i pojednostavljen pojam platnog bilansa koji podrazumijeva skup svih ekonomskih transakcija jedne zemlje sa inostranstvom u određenom vremenskom periodu. Pojednostavljena je struktura, ravnoteža te politika platnog bilansa, koja je sastavni dio ekonomske politike jedne zemlje, a ima zadatak da održava ravnotežu platnog bilansa polazeći od prioritetnih ciljeva. Na kraju rada navedene su metode uravnoteženja platnog bilansa. Definisanje platno-bilansnih problema i neravnoteža je osnovna pretpostavka od koje treba poći u izbor, komponovanju i doziranju platno-bilansnih mjera uravnoteženja. Posebna pažnja se usmjerava na uzroke i vrstu platno-bilanske neravnoteže.

KLJUČNE RIJEČI: platni bilans, tekući bilans, kapitalni bilans.

UVOD

Između privrednih subjekata različitih nacionalinih privreda odvijaju se ekonomske transakcije u vidu izvoza, uvoza, zajmova i kredita. Sve te transakcije rezultiraju međunarodnim plaćanjima putem novčanih doznaka i raznih drugih instrumenata plaćanja. Zbog toga se ukupan pregled svih ekonomskih transakcija između subjekata jedne zemlje i drugih zemalja, obično za godinu dana, naziva bilans plaćanja. Bilans plaćanja je sastavni dio sistema privrednih bilansa koji iskazuje osnovne makroekonomske varijable u nacionalnoj privredi kao i njihove međusobne odnose. Platni bilans ima razuđenije oblike statističkog iskazivanja u odnosu na račun inostranstva, koji nije jedini ni najpotpuniju prikaz ekonomskih transakcija sa inostranstvom među društvenim računima. Račun inostranstva je u sistemu društvenih računa u izvjesnom smislu rezidualan, u njemu se ističu transakcije svih sektora sa inostrnastvom. On je potreban da bi se cijeli sistem “zatvorio”. Sam sistem, međutim, prvenstveno prikazuje proizvodnju, potrošnju i akumulaciju u domaćoj privredi. Platni bilans, s druge strane, u potpunosti je posvećen prikazivanju ekonomskih transakcija sa inostranstvom, te, stoga pretenduje na znatno detaljnije evidentiranje i prezentiranje.
Prikazivanje platnog bilansa u različitim oblicima mijenjalo se tokom historije, u zavisnosti od toga kako se mjenjala robna i finansijska struktura međunarodnih ekonomskih odnosa. Tako na primjer, u doba merakantilizma, potreba za razlikovnje platnog od trgovinskog bilansa nije se osjećala, zato što su se trgovinske transakcije obavljale uglavnom uz istovremeno plaćanje zlatnim svjetskim novcem. Praktično je izvoz i uvoz bio jednak prilivu i odlivu zlata, odnosno poklapao se sa obimom međunarodnih plaćanja zemlje. U razvoju kapitalizma i međunarodnih kreditnih odnosa, kretanje robe i novca u ekonomskim odnosima zemlje sa inostranstvom, više se ne poklapa. Javila se potreba da se statistički registruju i robne i finansijske transakcije sa inostranstvom, nezavisno od načina finansijske likvidacije, a na drugoj strani bi se iskazivali svi oblici međunarodnih plaćanja jedne zemlje u određenom vremenskom periodu.
Koje su to vrste neravnoteže platnog bilansa? Koje su mjere za otklanjanje platno bilansne neravnoteže? Koje su metode prilagođavanja platnog bilansa? Postoji niz pitanja vezanih za temu koju obrađujemo, a odgovori su dati u nastavku.

POJAM I STRUKTURA PLATNOG BILANSA

Platni bilans jedne zemlje predstavlja pregled svih ekonomskih transakcija koje njeni rezidenti obave s inostranstvom u određenom vremenskom periodu, najčešće u toku jedne godine. Evidentiranje privrednih i finansijskih tokova jedne zemlje s inostranstvom mijenjalo se tokom pojedinih perioda ekonomskog razvoja. U vrijeme merkantilizma, odnosno, u periodu važenja zlatnog standarda, nije se postavljalo pitanje razlike između platnog i trgovinskog bilansa. Razlog se nalazi u činjenici da je uvoz bio jednak izvozu, odnosno priliv jednak odlivu zlata i poklapao se s obimom međunarodnih plaćanja. Razvoj kapitalizma, uporedno s jačanjem međunarodnih kreditnih odnosa, pokazao je da robna razmjena ne mora da bude jednaka i finansijskim tokovima, tako da se pojavila potreba da se posebno registruje robna razmjena, a posebno finansijski tokovi.
Zbog vremenske diskrepance između ugovaranja transakcije i njene realizacije tj. plaćanja, pojavila se potreba da se registruju sve ekonomske transakcije s inostranstvom, nezavisno od toga kada će one biti i realizovane, odnosno potreba registrovanja svih oblika plaćanja s inostranstvom, nezavisno od porijekla i nezavisno od toga kada će biti realizovani. Sredinom prošlog vijeka Velika Britanija prva je počela da ih registruje, ali je dugo vremena trebalo da prođe da bi se to činilo na sistematski, standardizovan i uporediv način na međunarodnom planu. SAD od 1922. godine počinje da redovno objavljuje podatke o platnom bilansu. Za razliku od klasične teorije koja je analizu platnog bilansa temeljila samo na onim transakcijama za koje su u posmatranom periodu efektivno izvršena plaćanja (platni bilans u užem smislu), savremeni pristupi u okviru platnog bilansa razmatraju sve ekonomske transakcije s inostranstvom u određenom periodu, nezavisno od momenta efektivnog plaćanja (širi koncept). Uporedo s promjenom pristupa u analizi platnog bilansa, mijenjale su se i definicije platnog bilansa. Među opšteprihvaćenim definicijama izdvajaju se one koje je postavio MMF. Priručnik MMF-a o platnom bilansu iz 1977. godine sadrži definiciju platnog bilansa, kao i metodologiju evidentiranja pojedinih pozicija koje sadrži platni bilans. Prema ovoj definiciji: „Platni bilans je statistički pregled za određeni period koji se iskazuje a) transakcije robom, uslugama i dohotkom između jedne privrede i ostalog dijela svijeta, b) promjene vlasništva i druge promjene u monetarnom zlatu i specijalnim pravima vučenja koje data privreda posjeduje, promjene u potraživanjima i obavezama prema ostalom dijelu svijeta i c) jednostrane transfere i kontrastavke koje su potrebne za uravnoteženje, u računovodstvenom smislu, svih stavki po onim međunarodnim transakcijama koje se međusobno potiru.“ Razumijevanje pojma platnog bilansa prema ovoj definiciji podrazumijeva definisanje rezidenata jedne zemlje i poštovanje principa promjene vlasništva nad robom i finansijskim potraživanjima.