Uloga centralne banke u monetarnom sistemu

UVOD

Centralna banka je glavna ustanova monetarno-kreditnog sistema i izvršni organ monetarno-kreditne politike u jednoj zemlji. Centralne banke u razvijenim tržišnim privredama danas predstavljaju finansijske institucije, koje su preokupirane postizanjem određenih ciljeva za čitavu privredu, kao što su održavanje likvidnosti makrosistema, spriječavanje masovnog bankrotstva banaka, visoke nezaposlenosti, a ne maksimiziranjem profita. Nesumnjivo poslije ovakvih definicija postavlja se pitanje da li je centralna banka, uopšte banka. Van toga centralna banka je sve više posebna struktura, nego banka. Postoje autori koji smatraju da je centralna banka – banka poslovnih banaka i ostalih finansijskih organizacija, kao bankar državnih struktura.
Stabilnost cijena, odnosno stabilnost kupovne moći nacionalne valute, predstavlja posmatrano na dugi rok glavni zadatak centralne bankarske institucije u zemljama tržišne privrede. Taj zadatak je istovjetan, nezavisno za to o kojoj se zemlji radi. Obezbjediti reprodukcioni proces sa dovoljnom količinom novca, a da to ne dovede do obezvređivanja nacionalne valute i da ne ugrozi sam proces je ono što centralna banka mora da učini. Uopšte, ekonomska suverenost jedne zemlje (države) obuhvata u sebi i monetarnu suverenost koja se očituje kroz odgovarajući autonomni monetarni i devizni sistem. Postoji mogućnost, naravno, da se ovlašćenja u vezi sa tim prenesu na nivo globalne suverenosti na međunarodnom regionalnom nivou . Naravno, to otvara pitanja koliko je moguće voditi jednu cjelovitu monetarnu politiku na tako velikom prostoru uz saglašavanje interesa zemalja različite ekonomske snage, nivoa industrijske razvijenosti i strukture, kao i nacionalne kulture i istorijskog razvoja. U kojoj mjeri se izvršna vlast svake zemlje želi odreći instrumenata monetarne i fiskale politike, a da odgovara za stanje u zemlji svojim biračima, pa makar i svake četvrte godine.Izražavanje monetarne suverenosti vrši se kroz izgradnju i održavanje centralne banke, odnosno njeno institucionalno formulisanje, definisanje funkcija i određivanje mjera (instrumenata) monetarnog regulisanja.
Centralna banka mora uticati na dinamizaciju, usmjeravanje i stabilizaciju ukupne privredne aktivnosti u zemlji, a takođe mora održavati odnose sa međunarodnim finansijskim organizacijama, i to posebno sa Međunarodnim monetarnim fondom (IMF) i Grupom Svjetske Banke (World Bank Group). Ona, po pravilu, nema direktne odnose sa nebankarskim sektorom, izuzev države, za koju vrši određene finansijske poslove, ali zato politika i aktivnosti centralne banke utiču na sve sektore, prvenstveno privrednog života u zemlji.
1.    POJAM I PRAVNI STATUS CENTRALNE BANKE

U bankarskom sistemu svake zemlje glavnu ulogu igra njena centralna emisiona ustanova odnosno Centralna banka, ona reguliše rad i vrši kontrolu bankarskog sektora. Prilikom definisanja pojma Centralna banka bitno je istaći da je to specifična državna institucija koja se javlja kao „banka-banaka” i „banka-države”.
Iz ostalih dužnosti Centralne banke možemo vidjeti razlike između nje i (običnih) banaka. Glavna karakteristika banke je njena profitabilnost, dok je Centralna banka neprofitabilna institucija. Centralna banka ne može uspostavljati direktne odnose sa nebankarskim sektorom osim sa državom, te ne predstavlja konkurenta ostalim bankama.
Ona je odgovorna za vođenje monetarne politike, što znači dinamiziranje ponude novca, a sa ciljem: stabilnih cijena, ekonomskog rasta, povećanje zaposlenosti i stabilan platni bilans.Funkcije Centralne banke su:
a.    formiranje i dinamiziranje mase opticajnog novca, i
b.    uspostavljanje kreditnih i depozitnih odnosa sa bankama, državom i inostranim pravnim licima.
U prvoj funkciji ogleda se njena osnovna funkcija monetarne politike čija je osnova kvantificiranje i dinamiziranje ponude novca.
Druga funkcija predstavlja „Posljednje utočište bankama ili zajmodavac u krajnjoj instanci”.Iz ovog se vidi njena makroekonomska uloga u kojoj obezbjeđuje likvidnost u uslovima rastuće privrede, što ostvaruje snabdijevanjem poslovnih banaka potrebnim kvantumom novca i kredita. Centralna banka time pokriva trenutni deficit novčanih sredstava poslovnog bankarstva. Ovim postupcima Centralna banka ne garantuje bezuslovno likvidnost svake banke pojedinačno. Također, Centralna banka propisuje uslove za likvidnost i nelikvidnost te time disciplinuje banke na odbranu svoje likvidnosti i solventnosti.
Teoretski, pod pojmom Centralna banka smatra se državna institucija koja vrši:
a.    emisiju novčanica i kovanog novca,
b.    reguliše ponudu novca i kredita, devizni kurs i kamatne stope, – nadzor finansijskog sistema,
c.    ulogu zajmodavca u krajnjoj instanci,
d.    upravljanje deviznim rezervama zemlje,
e.    čuvanje depozita banaka i drugih finansijskih organizacija,
f.    organizovanje platnog prometa,
g.    plaćanje i kreditne poslove sa inostranstvom.

Navedene aktivnosti Centralne banke su osnovne, one se razlikuju od zemlje do zemlje u zavsnosti od političkog sistema svake zemlje te specifičnosti njenog ekonomskog i bankarskog sektora.
Centralna banka Bosne i Hercegovine j e osnovana 20.06.1997. godine Zakonom o Centralnoj banci usvojenim od strane Parlamentarne skupštine BiH1. Centralna banka počinje sa radom 11. 08. 1997. godine.Dejtonski mirovni sporazum je Centralnu banku Bosne i Hercegovine pavno regulisao na slijedeći način:
“Centralna banka Bosne i Hercegovine; Postojaće Centralna banke Bosne i Hercegovine koja će biti jedina odgovorna za izdavanje novca i monetarnu politiku u cijeloj Bosni i Hercegovini.Nadležnosti Centralne banke određivaće Parlamentarna skupština. Međutim u prvih šest godina od stupanja na snagu ovog ustava, Centralna banka neće moći davati kredite štampanjem novca i u tom pogledu će funkcionisati kao currency board, poslije toga Parlamentarna skupština može tu nadležnost dati Centralnoj banci.Upravni odbor Centralne banke će se sastojati od guvernera kojeg imenuje Međunarodni monetarni fond, nakon konsultacije sa Predsjedništvom, i tri člana koje imenuje Predsjedništvo, od kojih su dva iz Federacije (jedan Bošnjak i jedan Hrvat, koji će djeliti jedan glas) i jedan iz Republike Srpske, a svi će imati mandat od 6 godina. Guverner neće biti državljanin Bosne i Hercegovine niti bilo koje susjedne države.U slučajevima podjednakih glasova, glas guvernera biće odlučujući.Nakon toga Upravni odbor Centralne banke Bosne i Hercegovine će se sastojati od pet lica koje imenuje Predsjedništvo na period od 6 godina. Odbor će među svojim članovima imenovati guvernera na period od 6 godina.”