Acetisalicilna kiselina

1.    SAŽETAK

Aspirin (acetilsalicilna kiselina) je OTC salicilatni lijek koji se najčešće koristi kao antipiretik, analgetik i protiv simptoma upalnih procesa. Takođe često se koristi i kao prevencija srčanih i moždanih udara, jer razređuje krv i spriječava nastanak trombova. Činjenica je da spada u najupotrebljivanije OTC lijekove još od 19 vijeka pa do dan danas. Aspirin je po sastavu acetilsalicilna kiselina a na našem tržištu postoji još nekoliko proizvođača koji prometuju navedenu kiselinu pod različitim fabričkim imenima. Aspirin se nalazi u prometu u različitim tehnološkim oblicima – od gastrorezistentnih tableta do granula. Iako se radi o relativno bezopasnom i netoksičnom lijeku, on itekako usljed neadekvatne i prečeste upotrebe može izazvati najopasnije organske poremećaje kao što su čirevi na želucu ili dvanaesniku ili krvarenja. Zbog toga je obavezan terapijski monitoring aspirina kod pacijenata i obavezna konsultacija sa ljekarom ili farmaceutom. Jedino tako pacijenti će imati sigurnost da li je baš aspirin riješenje za njihovu zdravstvenu tegobu nakon što utvrde individualne karakteristike pacijenta.
Ključne riječi: aspirin, OTC, lijek, acetilsalicilna kiselina

2.    UVOD

Inflamacije su bile patološki procesi koji su najranije prepoznati i definisani. Celzus je davno definisao da upalu čine četiri glavna znaka: bol, crvenilo, oticanje i toplina. Galen je kasnije dodao i peti znak – gubitak funkcionalnosti (insuficijencija). I dan danas u medicini ovih pet simptoma predstavljaju jasne znake upalnog procesa. Dioskorid, rimski vojni ljekar, je prvi za upalna stanja propisivao koru vrbe. Međutim, smatra se da su prva terapeutska sredstva počela da se otkrivaju tek nakon otkrića termometra. Pošto je otkriven način mjerenja upale počelo se sa eksperimentalnim ljekovitim probama u svrhu liječenja upale. Prvo je potvrđeno da definitivno vrbina kora ima moćne antiupalne karakteristike a zatim je izoliran prirodni ester salicilne kiseline kao aktivni sastojak vrbine kore. Nedugo zatim izolirana je i salicilna kiselina. Konačno, u 19 vijeku Kolbe je opisao kompletnu sintezu čiste salicilne kiseline. I tako je u Drezdenu 1874 godine napravljena prva laboratorija za lijekove i formiran je prvi proceduralni postupak sintetskog procesa kada je riječ o salicilnoj kiselini. Sinteza aspirina se odigrala u drugoj maloj fabrici boja koja se zvala Bayer na obali rijeke Rajne. Ovdje se igra sudbine upliće i to na način da dvjesta godina ranije mnogi Hugenoti iseljavaju se iz Francuske i donose svoje vještine tkanja svile i proizvodnje svilenih boja u više nego gostoljubivo okruženje, protestantska područja oko Bazela, Frankfurta i Kelna. Ova emigracija pokazala se kasnije u historiji kao ključna onda kada se Njemačka i Švicarska industrija svile pretvorila u industriju boja, a kasnije u industriju lijekova. Sa spoznajom da salicilna kiselina ima visok stepen efikasnosti u tretmanu groznice, što je dokazao Buss iz Švicarske, i tretmanu reumatidnog artritisa, što je dokazao Stricker iz Berlina, i sa sintezom fenazona, vrlo moćnog antipiretika i analgetika, dvije fabrike boja, Bayer i Hoechst, počinju sa razvojem u vodeće farmaceutske kompanije. Felix Hoffmann, mladi Bayerov hemičar, je bio najmotivisaniji da improvizuje antitrombocitnu aktivnost salicilne kiseline s obzirom da mu je otac bolovao od reumatidnog artritisa i ustanovio je da koristeći nekoliko grama salicilne kiseline ili natrijevog salicilata izuzetno povećava nepodnošljivost. Na prijedlog A. Von Eichengruna koji je tada radio u hemijskom pogonu Bayera, mladi Hoffman počinje istraživati literaturu i pronalazi podatak da je C.F. von Gerhardt iz Strazbura patentirao acetilsalicilnu kiselinu prije nekoliko godina.
Hoffman je zatim ponovio sintezu prema literaturi i ovaj acetilirani lijek je davao redovno ocu (Weatherall 1990). Svakodnevna uporaba pokazala je da acetilsalicilna kiselina gaji veliku senzitivnost prema vlagi i brzo se raspada u svježoj vodi. Pošto je supstanca već od ranije poznata, Bayer je mogao samo pronaći novi proces izrade acetilsalicilne kiseline koji ne uključuje ni kap vode. Kompanija je odmah novonastali produkt zaštitila imenom Aspirin. Međutim valja naglasiti da je Bayer posle kraja Prvog svjetskog rata i poslije Sporazuma u Versaju 1919. godine izgubio ekskluzivna prava na ime Aspirin. Povoljni učinak aspirina na Hoffmanovom ocu nije bio dovoljan za marketing. Zbog toga, Heinrich Dreser, prvi farmakolog u Bayeru, pokušao je da demonstrira reduciranu toksičnost aspirina na sluznicu želuca upoređivajući je sa salicilnom kiselinom. U to vrijeme gastroskopija je bila samo misaona imenica. Zbog toga Dreser se poslužio modelom zlatne ribice, vjerujući da je sluznica peraja adekvatan analog sluznici ljudskih crijeva. Uranjajući repna peraja zlatne ribice u rastvore aspirina i salicilne kiseline, zaključio je da su potrebne znatno veće koncentracije aspirina nego li salicilne kiseline kako bi se „zamutilo“ čisto peraje (slika 1). Zaključio je ovaj eksperiment kao dokaz smanjene toksičnosti, a samim tim i bolje gastrointestinalne tolerancije aspirina. Ova dogma traje i dan danas, uprkos činjenici da je Dreser pronašao sam kod sebe grešku u radu. Naime, Dreser je mjerio kiselost više nego li gastrotoksični efekt, jer salicilna kiselina je više kiselija od aspirina (Sneader W 1985).