Prava nacionalnih manjina u Republici Srbiji

Univerzalna deklaracija o lјudskim pravima je deklaracija usvojena od strane Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 10. decembra 1948. godine u u Parizu, čime je predstavlјeno opšte viđenje organizacije o pitanjima lјudskih prava garantovanih lјudima. Međutim ona nije sadržala posebne odredbe o manjinskim pravima, odnosno, posebna prava pripadnika etničkih, verskih ili jezičkih manjina, što je često bio uzrok nacionalne, verske i etničke netrpeljivosti koja je dovodila i do etničkih, verskih i nacionalnih sukoba, oružanih pobuna i konfilikta u celom svetu. Zato su već u pojedinim odredbama Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948) kao i Konvencijom br. 107. Međunarodne organizacije rada koja se odnosi na domorodačko i plemensko stanovništvo (1957), sadržani pojmovi i termini poput, na primer, nacionalne, etničke, rasne ili verske grupacije, što je imalo ogroman značaj za dalji nastavak borbe Ujedinjenih nacija na rešavanje ovog problema.
Pakt o građanskim i političkim pravima koji je Generalna Skupština Ujedinjenih nacija usvojila krajem 1966. godine sadrži jasnu formulaciju, koja danas predstavlja opšti okvir zaštite i unapređenja prava pripadnika etničkih, verskih i jezičkih manjina. Naime, članom 27 Pakta utvrđeno je:
„U državama gde postoje etničke, verske ili jezičke manjine, lica koja pripadaju tim manjinama ne mogu biti lišena prava da imaju u zajednici s drugim članovima svoje grupe svoj sopstveni kulturni život, da ispovedaju svoju sopstvenu veroispovest i da obavljaju verske dužnosti, ili da upotrebljavaju svoj sopstveni jezik“.
Što se tiče Saveta Evrope, svakako najznačajniji dokument koji se odnosi na prava manjina donet je 1994. godine. Reč je o Okvirnoj konvencija za zaštitu nacionalnih manjina, koju je usvojio Komitet ministara Saveta Evrope u novembru 1994. godine. Konvencija predviđa da je zaštita nacionalnih manjina i prava i sloboda pripadnika manjina sastavni deo zaštite ljudskih prava. Prava utvrđena u Konvenciji su određena i „individualno“ i „kolektivno“, tačnije, na samom početku Konvencije se kaže da prava koja su njom utvrđena pripadnici nacionalnih manjina mogu da …“ uživaju pojedinačno ili u zajednici sa drugima.“ Prava koja treba da omoguće jednakost i ravnopravnost nacionalnih manjina u ostvarivanju osnovnih ljudskih prava, pre svega građanskih i političkih, a zatim i ekonomskih, socijalnih i kulturnih.
Sistem zaštite manjina u Republici Srbiji razvijan je još za vreme Socijalističke federativne republike Jugoslavije, u kojoj se na drugačiji način u odnosu na ostale socijalističke zemlje gledala na pitanja nacija i etniciteta. Dok zemlje Istočnog bloka nisu
nacionalno pitanje posebno tretirale, niti razvijale sistem zaštite etno-kulturnih grupa, SFR Jugoslavija je kroz različite mehanizme obezbeđivala zaštitu prava takozvanih ’narodnosti’. Ustav iz 1974. godine definisao je položaj nacionalnih manjina i njihova kolektivna prava. Jugoslovenska institucija ’ključa’ omogućavala je, uprkos jednopartijskom sistemu, zastupljenost manjina u političkom životu. Kroz ’ključ’ su sve nacionalne grupe SFR Jugoslavije, u kojoj je bilo 6 konstitutivnih naroda, proporcionalno bile predstavljene na svim nivoima vlasti. Najviši stepen participacije bio je, kao i danas, na lokalnom nivou. U okviru SFRJ pripadnici manjinskih grupa imali su pravo na službenu upotrebu jezika, autonomiju u kulturi u smislu osnivanja različitih kulturnih udruženja i institucija kulture, kao i obrazovanje na svom maternjem jeziku. U to vreme je najveći broj pripadnika manjinskih etno-kulturnih grupa živeo na teritoriji republike Srbije. Nakon petooktobarskih promena demokratska vlast Srbije je preduzela neophodne mere da bi se SRJ prodružila Ujedinjenim nacijama, Savetu Evrope i ostalim međunarodnim organizacijama, kao i obaveze u vezi sa međunarodnim standardima zaštite nacionalnih manjina. To znači da se država obavezala da razvija demokratske institucije i procedure i donosi posebne mere usmerene ka zaštiti nacionalnih manjina, da na taj način sprovodila politiku multikulturalnosti preporučenu kroz dokumenta OEBS-a, Saveta Evrope, Evropske komisije itd.
Među najvažnije dokumente čija je Srbija potpisnica spadaju Okvirna konvencija Saveta Evrope o zaštiti nacionalnih manjina (1994) i Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima Saveta Evrope (1992), kojima se definiše minimum zaštite garantovan manjinskim grupama. Ono što je važno istaći o svim ovim međunarodnim konvencijama jeste da one neposredno ne obezbeđuju i ne štite prava manjina, nego obavezuju države da to učine na način predviđen konvencijom. Isto tako, manjine ne mogu direktno ni da zatraže zaštitu od druge države ili međunarodne organizacije povodom eventualnog kršenja prava. Monitoring poštovanja ovih konvencija odvija se sistemom izveštaja država i preko međudržavnih komisija koje su zadužene za implementaciju konvencija