Vukanovo jevanđelje – rani spomenik srpske pismenosti s kraja 12.veka

Vukanovo jevanđelje – rani spomenik srpske pismenosti s kraja 12.veka
Dan kada su Ćirilo i Metodije krenuli na put u Moravsku da među Slovenima propovedaju hrišćansku veru na njihovom, slovenskom, jeziku, stvorivši prethodno osnovno oruđe za tu misiju; prvo originalno slovensko pismo – glagoljicu, i dotad nepostojeći u pisanoj formi slovenski jezik (u nauci nazvan staroslovenskim), stilizovavši ga pod uticajem grčkog jezika da bi bio dostojan da na njega (sa grčkog) budu prevedene osnovne bogoslužbene knjige, u slovenskoj filologiji predstavlja početak slovenske pismenosti kojoj je posvećen i današnji dan, kao i ova izložba. Kako je širenje hrišćanske vere teklo naporedo sa širenjem pismenosti i obrnuto, na današnji dan valja se setiti i početaka pismenosti kod Srba. Njeni počeci ne vezuju se, kako bi neko pomislio, za kraj 12. veka i vladavinu Stefana Nemanje, a to je vreme iz kojeg potiču najstariji sačuvani spomenici srpske pismenosti, među kojima je i knjiga sa kojom se danas malo bolje upoznajemo, već se prihvatanje pismenosti u srpskim zemljama treba postaviti u vreme od dva i po do tri veka unazad, dakle u vreme vizantijskog cara Vasilija I (867-886) i kasnije kada je najverovatnije dolazilo i do hristijanizacije Srba. Promenjene istorijske prilike i politika Vizantije uslovili su to da iz narednih vekova nemamo sačuvanih dokumenata srpske pismenosti. Ali da je ona kod Srba u to vreme nesumnjivo postojala i to isprva na glagoljici, a potom i na mlađoj ćirilici, a neko vreme i paralelno na oba pisma, svedoče nam, po nekim svojim jezičkim osobinama, sačuvani staroslovenski spomenici – Marijino jevanđelje i Temnićki natpis.
Saznanje da iz prethodna dva i po veka nemamo sačuvanih dokumenata srpske pismenosti, knjigu o kojoj danas govorimo, Vukanovo jevanđelje, nastalu na prelazu iz 12. u 13. vek čini veoma vrednom, tj. jednim od neprocenljivih izvora srpske pismenosti. Naime, ona se zajedno sa Miroslavljevim jevanđeljem, nastalim krajem 12. veka, ubraja u dva najznačajnija, ali ne i jedina iz tog perioda, sačuvana spomenika na srpskoslovenskom jeziku. Njihova je najveća vrednost u tome što oni svojom paleografijom, pravopisom, jezikom, veoma lepim iluminacijama, kao i činjenicom da je na njihovom nastajanju radilo više ruku dobre pisarske i iluminatorske kulture svedoče o tome da je pismenost kod Srba imala svoj evolutivni tok i duboku pisarsku tradiciju koja ih je iznedrila.
Iako nastali u različitim sredinama, prvi u Humu, a drugi u Raškoj, oba ova spomenika rano su se našla u Hilandaru, srpskoj duhovnoj prestonici na Svetoj Gori. Tamo su se nalazila sve do pred kraj 19. veka kada bratstvo manastira Miroslavljevo jevanđelje poklanja Aleksandru Obrenoviću, a Vukanovo jevanđenje ruski arheograf i vladika Porfirije Uspenski odnosi u Rusiju, da bi se ono već od 1883. godine, kao deo vladičine zbirke, našlo u Imperatorskoj publičnoj bibilotici u Petrogradu gde se čuva i danas. Oba spomenika, našavši se u novim sredinima počela su da privlače pažnju srpskih i ruskih naučnika. Međutim, Vukanovo jevanđelje je od samih početaka naučnog interesovanja za njega pratila čudna sudbina, koja ga je na neki način sve do danas ostavila u senci Miroslavljevog jevanđelja. Mogući su različiti razlozi tome: najpre, njegovo različito datiranje po kojem su ga neki autori svrstavali u spomenike s početka 13. veka, potom njegova manja reprezentativnost u likovno-umetničkom i paleografskom smislu o d Miroslavljevog, kao verovatno i to što je Vukanovo jevanđelje u celosti bilo fototipski objavljeno tek u drugoj polovini 20. veka (1967. godine) kada je dobilo i prvu značajniju filološku razradu, za razliku od Miroslavljevog koje je i pre pojave fotolitografskog izdanja krajem 19. veka, bilo objavljivano u delovima i propraćeno filološkim komentarima.