Stres kod biljaka

UVOD

Biljke su tokom vegetacionog perioda izložene različitim fizičkim i biotičkim stresnim faktorima, koji nepovoljno djeluju na njihov razvoj, pa stoga u znatnoj mjeri smanjuju prinos i pogoršavaju kvalitet njihovih proizvoda. Termin stres podrazumijeva pritisak, ili tenziju, koju biljci nameću spoljašnji stresni faktori. Biljke ne mogu da pobjegnu od tih faktora, ali su se prirodnom selekcijom razvile vrste koje su posebno adaptirane čak i na krajnje nepovoljne uslove. Neke od njih uspješno opstaju na vrlo niskim temperaturama u arktičkom pojasu, druge rastu u žarkim i sušnim pustinjskim predjelima, treće na visokim planinam gdje su izložene jakom UV zračenju. Sve one raspolažu nasljednim morfološkim i eko-fiziološkim adaptacijama, koji im omogućavaju ne samo da prežive, nego i da na svom staništu budu uspješne u konkurenciji sa drugim vrstama.

Otpornost, ili tolerancija prema stresu, označava sposobnost biljaka da se prilagode iznenadnim nepovoljnim uslovima, ukoliko se oni dogode i da pri tome ne budu suviše oštećene. Kao što su morfološke osobine nasljedne, tako je i sposobnost da se razvije tolerancija, tekođe genetički determinisana. Pod tolerancijom se podrazumijeva sposobnost za aklimatizaciju i za otklanjanje štete koja je nastala. U biohemijskom smislu, to je sposobnost biljke da izgradi seriju novih proteina, koji su efikasni pod novim uslovima. Poznavanje takvih mehanizama zaštite važno je radi selekcije vrsta i varijeteta koji efikasno reaguju. Takođe, poznavanje proteina koji su indukovani stresom, kao i gena koji ih kodiraju, uslovi su za genetičku transformaciju gajenih biljaka, čija se otpornost može modifikovati prenosom tih gena.

ABIOTIČKI STRES

Svi činoci koji nepovoljno utiču na rast i razviće i koji smanjuju produktivnost biljaka na nivo niži od njihovih genetičkih potencijala, mogu se smatrati stresnim. Stresni efekti su mogući u vezi sa najvažnijim ekološkim faktorima, ukoliko oni dostignu ekstremne vrijednosti. Stres može biti izazvan i nedostatkom, ali i viškom vode, niskom i viskom temperaturom, anaerobnim uslovima i vosokom koncentracijom O2 oskudicom i visokom koncentracijom mineralnih soli, kao i polutantima.

Kako dejstvo navedenih faktora nije izolovano, nego su oni povezani među sobom, može se govoriti o stresnom sindromu. Tako je nedostatak vode često udružen sa visokom temperaturom, trajnija suša dovodi do povećanog saliniteta, a anaerobni uslovi su često prouzrokovani poplavom zemljišta. Stoga su i reakcije biljaka na razne vrste stresa u izvjesnoj mjeri isprepletane i razvijena je unakrsna zaštita.