Stanje i problematika razvoja saobraćaja u EU sa posebnim osvrtom na BiH

ABSTRAKT

U radu su obrađeni najbitniji aspekti stanja i razvoja saobraćaja kod nas i u Evropskoj uniji. U prvom dijelu rada date su opšte karakteristike u razvoju saobraćaja u posljednjih 10 godina u Evropskoj uniji kao i uloga saobraćajne politike u funkcijiji razvoja saobraćaja. Posebno je obrađen saobraćajni sistem sa konvencionalnog i modernog pristupa sa uključivanjem logistike što treba da dovede do značajnog smanjenja njegovih troškova saobraćaja što treba da dovede do podrške konkurentnoj snazi pojedinih proizvođača, a time i do potpunije ukljičivanja našeg saobraćajnog sistema u evropske integracije. Posebna pažnja je posvećena modernom menadžmenetu saobraćajnog sistema kao glavnom nosiocu ove aktivnosti. U okviru toga se posebno sagledava reinženjering poslovnih procesa kao metod kontinuiranog poboljšanja transportnog procesa i upravljanja kvalitetom. Kao ključ savremenog razvoja saobraćaja nameće se potreba za strateško povezivanje saobraćajnih grana i njihove integracije u evropske asocijacije. Ne treba zaboraviti da saobraćaj, pored pozitivnih efekata, proizvodi i negativne efekte na koje raznim mjerama treba uticati prije svega preko nove tehnološke revolucije ”3E”, ekoloških, ekonomskih i energetski prihvatljivih i obnovljivih energetskih izvora. U rješavanju ovih problema u saobraćaju očekuje se veće angažovanja saobraćajne nauke koja treba da odgovori na mnoge dileme iz oblasti tehnologije transporta, ekologije i razvoja pojedinih vidova saobraćaja i transporta u BiH ti njenom putu Evropskoj uniji.

Ključne riječi: transport, kvalitet, Evropska unija, logistika, saobraćajna nauka, saobraćajni sistem, reinženjering, održivi razvoj, ekologija

UVOD

Saobraćajni sistem u Evropi se ubrzano razvija, uvodeći velik broj mjera i podsticaja usmjerenih stvaranju jedinstvenog tržišta saobraćajnih usluga. U tom cilju bila je neophodna i pravna regulativa unutar Evropskog saobraćaja. U početku se to rjeršavalo između susjednih zemalja kroz bilateralne sporazume, a nakon toga počeli su uspostavljati višestrani multilateralni sporazumi koji su regulisali saobraćajnu materiju (kao što je, na primjer, saobraćajni dokumenti, putna signalizacija, težina i dimenzije vozila, obilježavanja cestovnih saobraćajnica, unificirani saobraćajni dokumenti, tehnički pregledi, bezbijednost i dr.) uobličili u regulative u vidu direktiva koje su ih usvajale zainteresirane zemlje da bi prevoz ljudi, roba i vijesti bio što jednostavniji unutar evropskih i drugih zemalja.

U posljednje vrijeme prisutan je interes društva za saobraćajem, a njegov razvitak, većim dijelom, zavisi od razvoja privrede u cjelini. Zahtjevi za razvijenim saobraćajem neprekidno rastu od 70- ih godina dvadesetog stoljeća. Zahtjevi za razvojem robnog i putničkog saobraćaja rastu paralelno sa rastom bruto domaćeg proizvoda (BDP) u pojedinim zemljama. Istovremeno na transport se odvaja značajan dio ličnog dohotka svih ljudi. Procjenjuje se da su godišnja privatna domaćinstva na području Evrope potrošila 750 milijardi eura od čega 15% otpada na transportne troškove.

U proteklih tridesetak godina u Evropi robni prevoz je porastao više od 122%, a putnički nešto više od 123%, od čega se najveći dio porasta pripisuje drumskom saobraćaju. Stoga je opravdana tvrdnja da bez efikasnog saobraćaja ne bi bila ostvarena dva osnovna principa Evropske unije, a to su:

• sloboda kretanja putnika;
• sloboda kretanja roba.

Današnji život je nezamisliv bez savremenih vidova transporta i veza (aviona, automobila, televizije, radija, računara, telefona i dr.). Stare teorije i shvatanja veoma brzo zastarijevaju u svim djelatnostima, pa i u transportu, što uslovljava promjene i dopune klasičnih metoda i tehnologija nastalih u svim drugim uslovima, i što dovodi do nastanka novih (savremenih) metoda i tehnologija koje mogu odgovoriti izazovima moderne privrede XXI vijeka.

Savremene tehnologije transporta omogućavaju laku i brzu promjenu vida transporta, odnosno dozvoljavaju maksimalno iskorištavanje konkurentskih prednosti svakog vida transporta u jednom transportnom lancu. Multimodalni sistemi transporta omogućavaju kombinovanje više vidova transporta sa ciljem pružanja kompletne transportne usluge uz istovremeno smanjenje transportnih troškova.

Transport igra glavnu ulogu u logistici i u kvalitetu usluge distributivnog lanca. Transport mora da zadovolji povećane zahtjeve u pogledu cijena, kvaliteta, fleksibilnosti, bezbijednosti, brzine i pouzdanosti s ciljem dostave robe u zahtijevanom vremenu.

Kada se razmatra životna sredina u kontekstu saobraćaja treba imati u vidu i to da pored pozitivnog i značajnog uticaja transporta na društveno- ekonomski i razvoj društva i države, posebno u vremenu globalizacije, evidentan je i njegova negativan uticaj na okolinu. Transport je jedan od sektora čiji je uticaj na promjene klime najmanje razmatran i istražen, ali i sektor s najvećim rastom ekološki nepovoljnih emisija.

Savremeni razvoj nauke i tehnike, pored uticaja na razvoj proizvodnje i standarda koji uslovljavaju strukturu potražnje saobraćajnih usluga, pruža, također, uslove za razvoj odgovarajuće tehničke strukture saobraćajnih preduzeća. On omogućava razvoj i modernizaciju tehničkih kapaciteta i uvođenje u saobraćaj novih savremenih transportnih tehnologija i sredstava koja zadovoljavaju zahtjeve savremene potražnje za saobraćajnim kapacitetima. Iz ovih razvojnih tendencija proizilazi potreba koordinacije pojedinih saobraćajnih grana na tržištu saobraćajnih usluga.

OPŠTE KARAKTERISTIKE RAZVOJA SAOBRAĆAJA

Stalni razvoj privrede i društva, naročito u posljednjim decenijama, karakterišu znatne strukturne promjene u asortimanu proizvodnje, u društvenoj i teritorijalnoj podjeli rada. Ovaj proces ima za posljedicu značajne promjene u strukturi potražnje saobraćajnih usluga na saobraćajnom tržištu.

”Na tržištu saobraćajnih usluga ne postoje bitni preduslovi ekonomskog djelovanja slobodne konkurencije. Tržište transportnih usluga je takvo da na njemu ne mogu da djeluju na isti način i u istoj mjeri zakoni tržišne privrede. U saobraćaju ne postoji dovoljna elastičnost ni ponude ni potražnje. Saobraćajna preduzeća moraju da raspolažu kapacitetima za maksimalne mesece rada (naročito železnice koje imaju obavezu prevoženja). Ovo u znatnoj mjeri utiče na visinu troškova eksploatacije. Osim toga, sam karakter saobraćaja, kao privredne djelatnosti, je takav da uslovljava i specifičan način proizvodnje na tržištu. Saobraćajna preduzeća prodaju svoje proizvode u momentu proizvodnje. Proces proizvodnje saobraćajnih usluga je sinhronizovan sa procesom potrošnje i potpuno se sa njima poklapa. Znači, ne postoji mogućnost elastične politike ponude transportnih kapaciteta, odnosno proizvoda trenasportne delatnosti na tržištu. Ponuda saobraćajnih usluga, naročito grana vezanih za određenu vrstu puta, ograničena je vremenski i teritorijalno za jedno područje” .
Zbog ovoga ne postoje osnovni ekonomski preduslovi za slobodno djelovanje tržišnih zakona, pa time ni za konkurenciju. Pored ovih razloga, koji proističu iz karaktera tržišta transportnih usluga, postoje i drugi faktori koji zahtijevaju regulisanje razvoja saobraćaja i društvenu intervenciju u uspostavljanju odnosa na ovom tržištu. Najznačajniji od tih faktora su različiti dijelovi poslovanja, različiti faktori prevoza i različito formiranje cijena.

Svi ovi razlozi pokazuju da slobodna konkurencija na transportnom tržištu nije svrsishodna ni društveno opravdana. U svim zemljama postoji, u većoj ili manjoj mjeri, intervencija države, odnosno društvene zajednice, u oblasti razvoja saobraćaja, a posebno u politici cijena saobraćajnih usluga.
To znači da regulisanje odnosa između saobraćajnih grana, naročito u uslovima nove situacije na tržištu transportnih usluga, treba vršiti provođenjem politike koordinacije saobraćaja. Mjere kordinacije saobraćaja mogu se odnositi na dva domena saobraćajne politike:

1. Na politiku razvoja saobraćajnog sistema u cjelini i pojedinih saobraćajnih grana,
2. Na politiku korištenja postojećih transportnih kapaciteta raspodjelom transporta na različite saobraćajne grane.

Koordinacija transporta sadrži, s jedne strane mjere koje imaju za cilj smanjivanje stvarnih troškova svakog oblika transporta i svih pomoćnih, dodatnih transportnih operacija, a s druge strane, primjenu metoda i postupaka koji će omogućiti da se svaki transport obavi onim saobraćajnim sredstvom koje u datom slučaju prouzrokuju najmanje troškove za korisnika i društvenu zajednicu.