Grad i urbanizacija

Urbana geografija je mlada geografska disciplina koja se razvija usporedno s razvojem urbanizacije. Prvi značajniji geografski radovi o gradovima nastaju u drugoj polovici 19. stoljeća, a prva opća urbana geografija izašla je početkom 20 st. (Hassert, 1907.).

Urbana geografija je geografska znanstvena disciplina koja s aspekta međusobnog djelovanja elemenata prirodne osnove i društvenih činitelja proučava i objašnjava pojavu i prostornu raširenost gradova, njihovu fizionomsku, funkcionalnu i socijalnu strukturu te važnost i utjecaj grada u prostoru.

Geografski pojam grada

U evoluciji geografskog poimanja grada mogu se zapaziti različiti pristupi i na osnovu toga mogu se izdvojiti četiri razdoblja:

• Prvo razdoblje: razdoblje do 1900. godine – pojam grada nije bio jasno definiran. Veća se pažnja pridavala geografskom položaju i topografskom smještaju grada pri čemu se naglašavalo značenje prirodno – geografske osnove. Osim toga, znatna se pažnja poklanjala i prometnom položaju, na osnovu čega su se izdvajali pojedini tipovi gradova.
• Drugo razdoblje: – 1914. – sve se više pažnje pridaje definiranju grada s time što se pri tome uzimaju u obzir fizionomski elementi grada. Grad je kompaktno izgrađeno naselje koje ima svoju jasno prepoznatljivu jezgru, oko koje su se razvili drugi dijelovi, sa svojim fizionomskim elementima. To je morfogenetska faza.
• Treće razdoblje: – 1939. (međuratno razdoblje) – uvode se nove varijable u definiranju grada, veća važnost se pridodaje funkcijama grada – funkcionalna faza. Poseban doprinos dao je H. Bobek koji je za određivanje gradskih naselja predložio tri varijable: veličina, kompaktnost i gradski način života.
• Četvrto razdoblje: poslije 1945. – model Klöpera koji dodaje još jednu varijablu uz postojeće Bobekove: kompaktnost naselja, veličina naselja, gradski način života i centralitet naselja.

Kompaktnost naselja (zatvorenost) – najčešće se određuje gustoćom zgrada te gustoćom stanovništva na jedinici površine (npr. Švedska – gradska naselja su do 200 m razmaka između zgrada, Velika Britanija – 20 m).

Veličina naselja – predstavlja broj stanovnika u određenom naselju. Najčešće se za određivanje gradskog naselja uzima broj stanovnika između 2000 i 5000 (npr. SAD – 2500, Nizozemska – 5000, Kanada – 1000, Švedska – 200, Španjolska – 10 000, Italija – 20 000, Japan – 30 000).

Gradski način života – prema H. Bobeku gradskim načinom života živi ono stanovništvo čija proizvodnja i potražnja ovise o tržištu, odnosno o razmjeni s drugim grupama stanovništva.

Centralitet naselja je obilježje koje se u praksi manje primjenjuje u određivanju statusa grada jer određen centralitet mogu imati i ruralna naselja.

Autor teorije centralnih naselja je W. Christaller.

Na našim prostorima za određivanje grada koriste se kombinacija dvaju obilježja: veličine (broja stanovnika) naselja i postotnog udjela nepoljoprivrednog stanovništva. Na osnovu toga izdvojena su tri tipa naselja: seoska, mješovita i gradska. U gradska naselja uvrštena su ona naselja koja imaju sljedeći odnos broja stanovnika i udjela nepoljoprivrednog stanovništva:

Za geografsko definiranje grada bitne su tri grupe relevantnih obilježja:

• populacijsko – demografska
• funkcionalna
• fizionomsko – morfološka

Geografska definicija grada: grad je kompaktno izgrađeno veće naselje u čijim sekundarnim i tercijarnim djelatnostima radi veći dio aktivnog stanovništva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovništva šireg prostora.

Formalni grad – grad što ga čini kompaktno izgrađen prostor s cjelokupnim urbanim sadržajem.

Funkcionalni grad – grad što ga čini kompaktno izgrađen prostor zajedno s urbaniziranom i funkcionalno integriranom okolicom.

Administrativni grad – grad unutar administrativnih granica.

Pojam i podjela urbanizacije

Urbanizacija (lat. urbs – grad) je proces nastanka i oblikovanja gradova. Dijeli se na:

• primarnu
• sekundarnu

Primarna urbanizacija – postanak i razvoj formalnog grada, tj. koncentracija stanovništva u granicama grada ili u njegovim rubnim zonama, stvaranje karakterističnih gradskih demografskih struktura, koncentracija i razvoj sekundarnih u tercijarnih djelatnosti te širenje prostora izgrađenog urbanim sadržajem.

Sekundarna urbanizacija – populacijsko – demografske, socijalno – ekonomske, funkcionalne, fizionomske i druge promjene koje smanjuju agrarna obilježja u korist urbanih obilježja ruralnih sredina. Najjače se očituje u okolicama velikih gradova.