Depozitni novac

SAVREMENI DEPOZITNI ILI STVARNI NOVAC
Savremeni razvoj novca ne završava na papirnom I sitnom kovanom novcu. Depozitni ili žiralni, knjižni ili skripturalni odnosno bankarski novac kako se sve danas naziva, razvija se iz funkcije novca kao platežnog sredstva, jer je depozitni novac u osnovi kreditni novac. Savremeni novac je potraživanje. Gotov novac je potraživanje na banku (nekada je to bila određenja količina zlata), dok je depozitni novac – potraživanje od depozitne banke.

Komitent koji je dobio kredit, ima pravo da raspolaže tim novcanim sredstvima, plaćanjem drugim komitentima iste ili neke druge banke, ili podizanjem gotovog novca.

Deopzitnim novcem stvara se još veća mogućnost proširivanje novčanog volumena, u odnosu na njegovo stvaranje, preko izavanja banknota bez pokrića, dok stvaranje depozitnog ili skripturalnog novca imaju pravo i mogućnost sve banke.

Stvaranje novca od strane banaka javlja se, najpre kod emisije banknote iznad metalnog zlatnog pokrića. Stvaranjem depozitnog novca ova funkcija banke je značajno pojačana, jer cirkulacija banknota i papirnog novca je dopunjena cirkulacijom depozitnog novca.

Depozitni novac danas ima ogromno značenje u privredi. To je postao dominirajući sistem plaćanja i novca u svim zemljama, mada pored bezgotovinskog sistema plaćanja funkcioniše i plaćanje gotovinskm novcem ili putem efedtivnog novca. Kovani novac i novčanice se danas koriste u manjoj količini efektivnog novca. Kovani novac i novčanice se danas koriste u manjoj količini i samo za manja plaćanja, dok je dominirajući oblik postao depozitni novac.

Izvori novčanih sredstava, koji se formiraju iz raspodele društvenog proizvoda, čine u bankama depozite, depoztni ili stvarni novac, a on predstavlja osnovu realnog kreditiranja privrede, stanovništva, države, medjusobnih kredita banaka i dr. To su, depoziti ekonomskih subjekata kod banke, njihova potraživanja prema banci, s jedne i obaveza banke prema deponentma s druge strane.

Na osnovu depozita, banke u sistemu kreditiranja stvaraju dodatne, sekundarne ili izvedene depozite, znatno iznad stvarnih depozita. Sve veća koncentracija novčanog kapitala u kapitalisričkim bankama i sistem bezgotovinskog plaćanja, omogućio je bankama da odobravaju kredite i iznad iznos kod njih koncentrisanih depozitnih sredstava, čime dolazi do udvostručavanja ili utrostručavanja istih depozitnih sredstava. Time se ukupni depoztit dele na strarne i izvedene, fiktivne. Osnovni izvor novca u opticaju i depozitnog novca su kratkoročni bankarski krediti, čime se emisija novca svodi na emisiju depozitnog novca, putem kreditne polirike banaka. Kada banka odobri kredit preduzeću, preduzeće postaje poverilac banke, jer sriče potraživanja na banku u visini odobrenog kredita. Time preduzeće dolazi do „fiktivnog depozita“ na osnovu odobrenog kredita, odnosno novčanih sredstava kojima može slobodno raspolagati u plaćanjima. Fiktivno stvoreni depoziti banke počeli su da cirkulišu kao stvarni novac. Tim procesom nastajanja izvedenih ili fiktivnih depozita stvorena je osnova za kreitanje bankarskog kredita, daleko iznad stvarnog iznosa deponovanog novca u bankama. Banke time prestaju da budu „samo preradjivači novca“, one se stvarno pretvaraju u fabrike novca u institucije koje su sposobne da samostalno stvaraju i poništavaju novac. Stoga se regulisanje novčanog opticaja vrši, pre svega, kroz kreditnu politiku, a preko politike regulisanja mase kratkoročnih bankarskih kredita u privredi.

Efektivni novac, stvoren od strane centralne banke, ostaje i dalje baza depozitnog novca, na njemu se razvija i preko njega se poništava.

Početak kružnog toka novca je gotov novac centralne banke,ali i krajnja tačka tog toka je gotov novac u koji se transformiše depozitni novac poslovnih banaka (Dn) nakon izvršenog procesa multiplikacije.

Te dve osnovne vrste novca, efektivni i depozitni čine organsku celinu koja po strukturi može biti različito sastavljena, ali bez obzira na visina učešća efektivnog novca u različitim privredama, ono se ne da izbeći i ne može isključiti iz ovog sektora cirkulacije – gde opslužuje sferu ličnih dohodaka i služi za sitnija plaćanja. To istovremeno dovodi do sve većeg učešća i značaja depozitnog novca u odnosu na gotov novac i dominantnepozicije depozitnog novca u savremenim razvijenim novčanim privredama.

Savremena privreda se ne može zamisliti bez postojanja efektivnog novca, bez obzira na stepen razvoja bezgotovinskog sistema plaćanja i razvoj depozitnog novca i ostalih surogata novca. Konačna isplata se kao proces obično završava u gotovom novcu centralne banke.

Razvoj kreditnog novca znači dalje gubljenje veze prirode ovog novca i procesa njegovog stvaranja u tokovima reprodukcije i stvarnog novca. Mada i ovaj novac kao i stvarni novac, ostaje i dalje rezltanta razvoja robne proizvodnje, proizvodnje vrednosti, raspodele i razmene u savremenoj privredi – ova veza postaje sve više imaginarna. Stoga pojavni oblici savremenog novca ne vuku neposredno svoje poreklo iz novca metalnog važenja ili državnog novca, već od vrednosnih papira, izraslih iz sve razvijenijeg robnog prometa. Time se i obim novca objektivno reguliše kretanjem robno-novčanih transakcija u društvenoj reprodukciji (menice i druge hartije od vrednosti, koje se monetizuju kod centralne banke).

Preterana emisija bankarskog kredita mora postati snažan faktor nestabilnosti privrede, odnosno ona postaje inicijalni faktor inflacije. U tom smislu vodi se politika kontakcije bankarskih kredita (kada privreda pokazuje znake visoke konjunkture i inflacije), ili , suprotno tome, ekspanzije bankarskih kredita.

Kredit se sve više koristi za podsticanje stope rasta i zaposlenosti, ali i u razne druge svrhe izvan normalnih novčanih funkcija, što je često dovodilo do pojave kriza, „slabosti novca“, inflacije i, u takvim uslovima, slabljenje kreditnog sistema u celini, a u hiperinflaciji i raspada monetarnog i kreditnog sistema.

Građanska teorija danas novac shvata sve šire, uključujući u njega i razne druge oblike imovine, pri čemu se vrši i separacija (skala) razlčitih oblika novca, već prema stepenu njihove likvidnosti. Tako se može susresti stav da je „novac potraživanje koje se od imalaca može upotrebiti za kupovanje uopšte“.