Anksioznost i samopoštovanje u kontekstu uzrasta, pola i profesionalnog usmerenja

Apstrakt
U radu se sa teorijskog i empirijskog stanovišta razmatraju i upoređuju nivo anksioznosti i samopoštovanja muzički nadarenih adolescenata i njihovih vršnjaka gimnazijalaca (119 ispitanika oba pola i uzrasta od 17 do 19 godina). Za procenu anksioznoti primenjen je Inventar anksioznosti – forma Y (State-Trait Anxiety Inventory- Form Y; STAIFormY) Spielbergera, a za procenu samopoštovanja Inventar sampoštovanja – SEI (Self-Esteem Inventory – SEI) Coopersmitha. Rezultati istraživanja ukazuju da se nivoi anksioznosti i samopoštovanja muzički nadarenih adolescenata i gimnazijalaca ne razlikuju i da kod obe grupe postoji značajna korelacija izmedju njih. Takođe zaključujmo da je u razmatranju anksioznosti i samopoštovanja adolescenata neophodno uključiti pol.

Ključne reči : anksioznost, samopoštovanje, adolescencija, muzičari

Uvod
Razlozi da se opredelimo za istraživanje u kome bi ispitali izraženost i odnos anksioznost i samopoštovanja kod mladih muzičara su brojni. Tokom dugogodišnjeg rada i istraživanja na problemu anksioznosti muzičkog izvođenja, kao nerazdvojne komponente profesije muzičara ali i mladih koji su još u procesu muzičkog obrazovanja, često su se nametala sledeća pitanja. Da li je anksioznost lokalizovana na situaciju izvođenja ili je prisutna i u drugim situacijama? Koliko je anksioznost povezana sa samopoštovanjem? Kako su ti složeni odnosi povezani sa adolescencijom? Među mnogobrojnim pristupima u razumevanju anksioznosti izvođenja, u kontekstu ovog rada, izdvajamo onaj u kome se ona pokušava odrediti kao situaciona ili opšta anksioznost. Ne ulazeći u različita određenja svake od njih, pomenimo i da su stanovišta o karakteru anksioznosti izvođenja podeljena. Dok neki autori (Wesner i sar., 1990; Gates, 1998) smatraju da je anksioznost izvodjenja situaciona anksioznost, istraživanje Wolfe (1989) ukazuje da je to veoma složen konstrukt koji uključuje obe vrste anksioznosti. Naime, Wolfe, pošavši od Spielbergerove teorijske postavke o situacionoj i opštoj anksioznosti, zaključuje, ne samo da anksioznost muzičkog izvođenja uključuje obe vreste anksioznosti, već i da svaka od njih ima dve relativno nezavisne osnovne dimenzije: ometajuću (neadaptivnu) i podržavajuću (adaptivnu).

Mnoga istraživanja pokazuju da je opšta anksioznost često prisutna kod izvođača, ali i da je njeno prisustvo približno isto u opštoj populaciji kao i kod muzičara. U istraživanju (Wesner at al., 1990) koje je obuhvatilo 157 žena i 137 muškaraca, uzrasta od 17 do 67 godina (studenti, apsolventi, predavači), konstatovano je prisustvo opšte anksioznosti kod 28,6%
ispitanika i njeno veće prisustvo kod žena. U razumevanju ovog problema, između ostalog, dužina izvođačkog iskustva ističe se kao važan činilac. Na primer, Craske i Craig (1984) navode da studenti pijanisti sa viskim nivoom anksioznosti izvođenja imaju izraženu crtu anksioznosti, što nije karakteristično za profesionalce i amatere.

Anksioznost je nesumnjivo jedan od centralnih fenomena kojim se, u velikom broju teorijskih razmatranja i istraživanja, prilazi u razumevanju ličnosti, kako u okviru normalnog, tako i psihopatološkog funkcionisanja. Od klasičnog psihoanalitičkog stanovišta pa do savremenih shvatanja, ona ima specifično značenje u zavisnosti od opšteg teorijskog modela pojedinih
autora. Ovom prilikom, ipak, ograničićemo se na model Spielbergera koji je korišćen u brojnim teorijskim razmatranjima i istraživanjima. U skladu sa Spielbergerovom (1972) teorijskim postavkama, anksioznost se procenjuje kao crta i kao stanje. U prvom slučaju, reč je o opštoj anksioznosti (kako se osoba generalno oseća), a u drugom o situacionoj anksioznosti (kako se osoba oseća, baš sada, u datom trenutku). Opšta anksioznost podrazumeva sklonost stečenu u ranom detinjstvu kroz odnos sa roditeljima da se situacije koje su objekivno bezopasne
opažaju kao ugrožavajuće i da se na njih reaguje znatno intenzivnije nego što objektivna situacija nalaže.

Situaciona anksioznost je subjektivno, svesno opaženo stanje straha i zebnje koje se javlja zajedno sa povišenom budnošću autonomnog nervnog sistema. Može biti isprovocirana nekim spoljašnjim ili unutrašnjim stimulusom opaženim kao opasnost ili pretnja. Preko senzornih i kognitivnih feedback mehanizama, anksioznost postaje signal za reakciju izbegavanja situacije ili suočavanja sa njom. Ideja da samopoštovanje uključimo u istraživanje podstaknuta su shvatanjima da samopoštovanje ima ključnu ulogu u razvojnom procesu adolescenta (Harter, 1983), odnosno, da se opšta procena vlastite vrednosti dostiže u ranoj adolescenciji i da ostaje relativno stabilna i trajna u periodu od nekoliko godina (Coopersmith, 1967; O’Malley i Bachman, 1983; Block i Robins; 1993). Uz to, brojna istraživanja govore o povezanosti smopoštovanja sa opštom i testovnom anksioznošću, akademskim postignućem, kreativnošću ali i otporom prema pritisku grupe, spremnošću da se izrazi nepopularno mišljenje, kao i izborom teških zadataka i efikasnom komunikacijom roditelja i dece (Coopersmith,1967).
I na uzorku muzičara istraživanja ukazuju na značaj samopoštovanja za efikasnost i anksioznost muzičkog izvođenja (Salmon, 1990; Lehrer at al., 1990). Lehler je ispitivao povezanost anksioznosti izvođenja i pet faktora: (1) memorijske teškoće ili vigilnost pažnje, (2) samopoštovanje i okupiranost tenzijom, (3) strah od socijalnog neprihvatanja i samokritičnost
zbog teškoća tokom izvođenja, (4) sumnje u sposobnosti izvođenja i (5) okupiranost mislima koje nisu usmerene na izvođenje. Pokazalo se da su samo nedostatak samopoštovanja i okupiranost tenzijom povezani sa anksioznošću izvođenja. Samopoštovanje muzičara ima značajnu ulogu i u periodima pauza koje dolaze posle dugotrajnih vežbanja i nastupa ili usled
fizičkih povreda i dugih perioda oporavljanja. Name, depresija, kao posledica ovakvih stanja, češće se javlja kod onih muzičara čije samopoštovanje u velikoj meri zavisi od spoljašnje podrške (Storr, 1976). Još 1890. godine, William James (prema Coopersmith, 1967) samopoštovanje definiše kao “postignuće prema aspiracijama”, jer odnos stvarnog uspeha i ličnih ciljeva i aspiracije ima najveći uticaj na to u kakvom će svetlu neko sebe videti. Rosenberg (1965) sasvim prihvata James-ovo gledište da je u razumevanju samopoštovanja od suštinskog
značaja poznavanje specifičnih vrednosti i težnji self-a na kojima se ono zasniva. Psihoanalitičkim rečnikom,”ego-ideal”, odnosno lični sistem vrednosti dozvoljava i čak primorava na samoprocenu. Uz svo uvažavanje krucijalnog značaja poznavanja stepena do kog se nekom dopada percipirani self, u teorijskim razmatranjima i istraživanjima koja su usledila, ističu se i neki drugi činioci. Bez poznavanja, npr. određenih kvaliteta ličnosti na koje se osoba “oslanja” u svojim aspiracijama, ne možemo stvarno znati značenje psihološke osnove
na kojoj se bazira njena “potvrda” samopoštovanja (Block i Robins, 1993)