Istorija lutke i lutkarstva

Lutke kao izraz ljudske istorije

U dugoj istoriji samoosvešćivanja ili upoznavanja i otkrivanja sebe i svijeta oko sebe ljudi su se upinjali da pripitomljavaju ne samo divlje životinje nego i da sebi prilagođavaju divlje prostore, a i da umilostive nevidljive zle sile, božanstva i ostala tajanstvena bića oko sebe. I u toj neosvešćenoj i surovoj usamljenosti i strahu pred pretećim duhovima, i neizvesnim prostorima, a i pred nepoznatim zbivanjima u sebi i strahotama oko sebe –ljudi su pokušavali da povećaju i umnože svoje odbrambene moći i na taj način što su stvarali božanske i životinjske dvojnike u obliku lutki i pridavali im razna magijska svojstva.
Lutke postaju centralni objekti raznih kultova, a i glavni nosioci značenja tih kultova.
Među najstarije lutke za koje znamo ubrajaju se lutke koje su nađene u egipatskim grobnicama od pre 4000godina, one su pravljene od drveta i sitnih perli nanizanih na konce.
U Indiji, već od 9 vijeka prije nove ere nailazimo na tragove lutkarskih predstava u službi verskih rituala. I tada je postojao naziv Sutradhara što znači „čovjek koji vuče konce“.
Služeći u kulturne svrhe,lutke su imale velikog udjela u razvoju ljudske svijesti i ljudskog saznanja uopšte: lutke su oličavale svijest ljudi o nepoznatim i poznatim bićima i silama izvan sebe, i zato lutke oduvjek predstavljaju težnju ljudi da što im je daleko približe, i sve što je nepoznato da upoznaju, sve što je od njih jače da savladaju, i sve što je od njih trajanje da nadžive.
U Kini u stapim hramovima koji prave lutke od slame i laka, i te su lutke „same igrale i pjevale“, što ukazuje na veoma razvijenu vještinu i u izradi, i u vođenju lutaka.
Iako su proizvid kratkotrajnog, na patnju i smrt osuđenog ljudskog bića lutke oduvjek oličavaju ne samo ljudski strah i borbu sa smrću nego i uzdizanje ljudskog duha nad smrću: lutke oličavaju i uzdizanje ljudskog duha nad svemoćnim matetijalnim zakonima kojima živi čovjek da se povinuje i da se pokorava.
Jedan od takvih znakova jeste i zakon zemljine težei savlađujući ga pridajući lutkama funkciju zamišljenij ptica, ljudi su letjeli po nebeskom prostranstvu, kao što su transponujući ribe u lutke, ronili po nesagledivim rečnim, jezerskim, morskim ili okeanskim dubinama.
Djeca Indijanaca praveći lutke upotrebljavala si i odgovarajući komad drveta sa čvorom koji je predstavljao lutkinu glavu. Persijska djeca su se igrala lutkama napravljenim od tkanine. Stari Grci imali su lutke sa lepo izgrađenim glavama, a ruke i noge su im pokretne pomoću kanapa, a i u grobovima djece starih primitivnih naroda često su nalažene lutke od ilovače ili od kostiju.
Lutke su najranija opredmećivanja ljudskihstremljenja, a i dvojnici ugroženih ljudi na zemlji, zaštnici od zlih duhova ili posrednici između ljudi i nedokučivih i nesavladivih sila. Davnašnji ljudi su verovali da lutke imaju amgijsku moć i da svojim religiozno-mističkim značenjimia prevazilazile razne materijale iz kojih su nastajale, kao što si višestrukom funkcijom prevazilazile svoju prividnu nepokretnost, a i prividnu beživotnost. Lutke su višeznačajni dvojnici ljudi kroz istoriju, jer i samim svojim postojanjem lutke iskazuju ljudsku sudbinu. Oduvjek je bilo lakše od ljudi stvarati marionete u životu, nego od takvih marioneta stvarati prave ljude. Lutke na izvestan način brane ljude od njih samih.
Mnogo snažniju odbranu odraslih od njih samih obezbežuju djec braneći sebe od odraslih. Zato si djeca i lutke nerazdvojni saputnici , a i najstariji saveznici pod nebom.
U službi vjerckih kultova, javljaju se u svakom narodu i lutke koje čovjeku prožetog igrom, služe kao sredstvo duhovitih igri i opšteljudskog samoiskazivanja. Tako se u Egiptu i Indiji, Cejlonu i Indoneziji, Burmi i Kini, Japanu i Persiji, Grčkoj i Rimu, Maloj Aziji i Sjevernoj Africi , Italiji i Francuskoj, Engleskoj i NJemačkoj, Austriji i Rusiji, Mažarskoj i jugoslovnskim zemljama. Pored regioznih lutkarskih „predstavljenija“, javljaju i predstave narodnog ili popularnog pozorišta lutaka na dvorovima careva i kraljeva ili u zamkovima vlastele, u gradovima na tragovima i ulicama, i u selima na raznim skupovima i vašarima.
Lutke su ismejavale sve ono što se javljalo kao zlo u narodu, pa su lutke otkrivale i ismejavale čak i nasilničke i glupe vlasti o čemu su ljudi morali da ćute. Lutkarske narodne predstave imale su ulogu nezaboravnih „narodnih univerziteta“. I evo glavnih junaka tih svenarodnih lutkarskih predstava.
U Indiji to je ćelavi i grbavi, smešno odjeveni, ali lukavi i zubati , halapivi i pohotni podsmešljivac VIDUŠAK. Može se reći da je on praotac svih kasnijih Karađoza i Ginjola i Petruški, a i svih ostalih lutkarskih junaka, jer svi oni iako pripadaju raznim zemljama i raznim dobima, proizilaze iz zajedničkog, opštenarodnog duha i sličnih, opštenarodnih želja i nevolja, pa se svi rugaju i ljudskim slabostima i oholim moćnicima ovoga nepravedno ustrojenog svijeta.
U Kini postoji lutkarski junak nazvan KVO, a u Persiji VIDUŠKIN potomak ima dva imena : PENDŽ ili KEČEK PELIVAN, i uz njega su ŠEKTAN ili žavo, oličenje zla i poroka, i srećan je samo kad izazove nesreću..
Kao na Dalekom i Bliskom istoku prikativalo je i neke zabranjennj sadržaje koje su bili u vezi sa spontanim, erotskim odgojem gledalaca. Viši slojevi su na svojim zatvorenim kućnim predstavama prelatili granice dozvoljenog i pretvarali predstave Karađoza i bludna sijela. Naravno , sve u domenu igre sjena obojenih figura sačinjenih od suhe devine ili bivolje kože, jer ni te škakljive prizore nisu smjele gledati žene.
U našoj zemlji u prošlom i početkom ovog vijeka, bilo je malih, putujućih lutkarskih trupa koje su se sirotinjski potucale od sajmova do vašara i od sela do gradova.
I savremeno lutkarsko pozorište se proširilo i u izrašajnim i u dimenzionalnim smetovima. Pored klasične lutkarske tehnike, tj. Pored marioneta i ginjola, lutaka senki i javajki, lutki na štapovima, plošnih i nimskih lutki, danas na velikim lutkarskim pozornicama sa lutkama sadejsrvuje i vidiljivi živi glumac kao partner, a sve su češća pozorišta ltkarskih maski i super maski.