Merodavno pravo u pogledu statusa i izdržavanja dece sa elementom inostranosti

UVOD

Na ostvarivanje građanskih, političkih, ekonomskih i svih ostalih ljudskih prava među članovima porodice u velikoj meri utiču odnosi koji uživaju tretman privatne sfere života, jer privatna i javna sfera života nisu potpuno odvojene. Univerzalni princip jednakosti i zabrane diskriminacije koji garantuju svi međunarodni dokumenti o ljudskim pravima, kao i Ustav Republike Srbije predstavljaju osnov svih društvenih odnosa, pa tako i porodičnih odnosa.
Svi porodično-pravni propisi kojima su uređena prava i dužnosti supružnika i vanbračnih partnera, roditeljska prava i družnosti oca i majke u odnosu na decu i dr., zasnovani su na ustavnom načelu ravnopravnosti žena i muškaraca. Uprkos proklamovanoj ravnopravnosti da važeći propisi regulišu da roditelji zajednički i sporazumno vrše roditeljsko pravo, u svakodnevnim životnim odnosima praksa roditeljstva proizvod je patrijarhalnih stavova i običaja, koji ostavljaju malo prostora za ostvarivanje istinske ravnopravnosti majke i oca.
Bez obzira što se očekuje da u intimnom porodičnom prostoru svi članovi porodice budu bezbedni i nesmetano uživaju svoja prava, iskustvo pokazuje da je u odnosu na pojedine članove porodice, posebno žene i decu, porodica mesto u kome se najučestalije krše njihova prava, kao što su pravo na život, pravo na slobodu i ličnu sigurnost, pravo na ljudsko dostojanstvo, pravo na slobodan lični razvoj i samoostvarivanje i dr.
Jedan od najučestalijih vidova ekonomskog nasilja nad članovima porodice jeste neispunjavanje zakonske obaveze izdržavanja. Ovaj vid ekonomskog nasilja posebno pogađa decu, jer se negativno odražava na njihov celokupan fizički i psihički razvoj, ali izaziva negativne posledice i u odnosu na njihove majke, posebno u odnosu na samohrane majke i majke koje posle prestanka zajednice života samostalno vrše roditeljsko pravo.
Današnja realna životna situacija i statistika pokazuju da žene nakon prestanka braka, odnosno vanbračne zajednice, uglavnom samostalno vrše roditeljsko pravo u mnogo nepovoljnijem ekonomskom i socijalnom položaju u odnosu na muškarce. U najtežem položaju su nezaposlene žene na ivici egzistencije koje su prinuđene da povremenim radom „na crno“ obezbede elementarne potrebe svojoj deci. Iz uvoda se može sagledati da će se ovaj seminarski rad baviti sa merodavnin pravon u pogledu statusa i izdržavanja dece sa elementom inostranosti

 
MERODAVNO PRAVO U POGLEDU STATUSA DECE SA ELEMENTOM INOSTRANOSTI

Pravila u određivanju merodavnog prava (koliziona pravila) su najznačajniji i najsvojstveniji deo međunarodnog privatnog prava, čije nejasnoće u određivanju merodavnog prava se pojavlja samo u domenu privatno-pravnih odnosa. Podela prava na javno i privatno nastaje u doba liberalnog kapitalizma. Jedino opravdanje za korišćenje termina privatno-pravni odnosi se nalazi danas na praktičnom nivou-izraz se upotrebljava jer nema adekvatnijeg skupnog termina za označavanje građanskog, porodičnog, radnog i privrednog prava. Neizvesnost u pogledu merodavnog prava, zatim međunarodne nadležnosti, dejstva pravosnažno donetih odluka u inostranstvu itd ne javlja se u svakom privatno-pravnom odnosu. Neophodno je da se u tim odnosima pojavi i jedno specifično obeležje- element inostranosti. ZMPP (Zakon o rešavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja) koristi termin „međunarodni element“. Ako se na jedan životni događaj, koji se vezuje za više država, gleda sa aspekta organa jedne države, tada primećujemo da u tom odnosu, pored domaće izraženih obeležja, elemenata, postoji i strani element. Ako našu tačku posmatranja ne fiksiramo za jednu državu (polaznu državu), već fenomen posmatramo na opštem planu, tada dolazimo do zaključka da odnos nema strano, već međunarodno obeležje, da sadrži međunarodni element. Međunarodno privatno pravo (MPP) reguliše odnose koji se vezuju za više zemalja, ali ipak nije nadnacionalno, međunarodno, već je unutrašnje pravo svake pojedine države.

Merodavno pravo za utvrđivanje i osporavanje očinstva i materinstva
Posle Francuske revolucije bila je nakratko prekinuta predugačka istorija diskriminacije dece rođene izvan braka, kada je bila deklarisana pravna jednakost svih ljudi. Code civile je vratio sve u uobičajene okvire i postavio čuvenu odredbu „zabranjeno je istraživanje očinstva“. Izjednačenje položaja bračne i vanbračne dece je ideja i stremljenje 20.veka, naročito posle usvajanja Univerzalne deklaracije o pravima čoveka iz 1948. god i međunarodnih ugovora koji su je sledili na univerzalnom i regionalnom planu. Samom činjenicom rođenja deteta se obično dešava ustanovljenje vanbračnog materinstva, pa se vanbračnim smatra dete koje rodi žena koja nije u braku, dete koje rodi žena u pogledu koje se ne može primeniti zakonska pretpostavka o bračnosti deteta, ili dete koje rodi udata žena, ali je očinstvo muža majke uspešno osporeno. Ovde se mogu identifikovati dve glavne tendencije: prvo. su rešenja koja za krajnji cilj imaju favorizovanje interesa deteta, a drugo su ona koja merodavno pravo vezuju za lice čije se očinstvo (ili materinstvo) ustanovljava bilo priznanjem, bilo odlukom nadležnog organa.
Priznato očinstvo ili materinstvo, utvrđeno očinstvo/materinstvo, kao i bračno očinstvo u pogledu kojeg važi zakonska prezumpcija, mogu se napadati putem tužbe za osporavanje. Tačka vezivanja je određena s obzirom na lice čije se očinstvo/materinstvo priznaje, utvrđuje ili osporava, što nije u skladu sa načelom o zaštiti deteta (koja uključuje i pravnu jednakost bračne i vanbračne dece). Više bi odgovaralo kako savremenim tendencijama MPP-a tako i načelima pravnog sistema Srbije, da je kao tačka vezivanja bilo propisano državljanstvo deteta u momentu njegovog rođenja. Kao merodavno vreme određeno je državljanstvo pretpostavljenog oca /majke u momentu rođenja deteta, što znači da je pojava mobilnog sukoba zakona isključena, a poreklo deteta ustanovljeno prema vremenu njegovog rođenja ostaje nepromenjeno bez obzira na kasnije promene državljanstva dotičnog roditelja.

Merodavno pravo u odnosima između roditelja i dece

Konvencija o pravima deteta Ujedinjenih nacija iz 1989- potvrđuje princip nediskriminacije princip najboljeg interesa deteta, a predviđa i pravo deteta da iznosi svoje mišljenje po pitanjima koja se tiču njega samog, a sve ovo čini osnove na kojima se razvijalo pravo odnosa između roditelja i dece u periodu posle Drugog svetskog rata. Ovi odnosi podrazumevaju skup dužnosti i prava koje roditelji imaju prema svojoj deci. Taj skup dužnosti i prava čini roditeljsko pravo. Ono obuhvata prava i dužnosti roditelja u odnosu na ličnost deteta i u odnosu na imovinu deteta. Ono pripada po pravilu u jednom i drugom roditelju, što je posledica načela nediskriminacije i ravnopravnosti žene i muškarca. Haška konvencija o MPP-u je 1980.god ponudila tekst Konvencije o građansko-pravnim aspektima međunarodne otmice dece na potpisivanje i ratifikaciju. Konvencija je ponudila mehanizam međunarodne pravne pomoći državama članicama, koji treba da obezbedi sledeće:

1. hitan povratak dece koja su nezakonito odvedena ili zadržana u bilo kojoj državi ugovornici, i
2. poštovanje u drugim državama ugovornicama prava na staranje i prava na viđenje koja su ustanovljena u dotičnoj državi ugovornici.

U ovom cilju svaka država ugovornica Konvencije je obavezna da odredi centralni izvršni organ čijim posredstvom se ostvaruju obaveze naložene Konvencijom. Domen primene Konvencije čine slučajevi u kojima je dete neposredno pre bilo kakve povrede prava na staranje ili na viđenje imalo redovno boravište u državi ugovornici i ako je odvedeno ili zadržano u nekoj državi ugovornici. Konvencija će prestati da se primenjuje kada dete napuni 16 godina života.

Načela prava deteta
Načelo jednakosti i ravnopravnosti roditelja prema deci kaže da svako ljudsko biće koje nije navršilo osamnaest godina života, ukoliko se prema zakonu punoletstvo ne stiče ranije (KPD). U Porodičnom zakonu (PZ) ne postoji definicija deteta, već se prema nacrtu Zakona o zaštitiniku deteta smatra sledeće: „Dete je svako lice koje nije navršilo 18 godina, bez obzira na lična svojstva.” Svako je dužan da se rukovodi najboljim interesom deteta u svim aktivnostima koje se tiču deteta, a dotiču se jednakih prava deteta, i to:

• rođenog van braka i deteta rođenog u braku,
• usvojenog deteta, prema usvojiteljima kao dete prema roditeljima, i
• deteta bez roditeljskog staranja (država je dužna da obezbedi zaštitu najpre u porodičnoj sredini).

Ovo načelo jednakosti je izričito regulisano u Ustavu. Majka i otac imaju jednak pravni položaj međusobno i prema trećim licima u odnosu na decu. Njima zajedno pripada roditeljsko pravo i oni su ravnopravni u pogledu njegovog vršenja. To ne znači da će ga oni u svakoj situaciji zajednički i sporazumno i vršiti. U situacijama kada postoji faktička ili pravna nemogućnost da ga vrše oba, vršiće samo jedan od njih, onaj kome je to vršenje povereno. Vršenje prava nikada ne zavisi od porekla dece, tj. da li su rođena u braku, izvan braka ili usvojena.