Opsti pojmovi prava

1. UVOD

Pravni sistem je skup opštih pravnih normi sistematizovanih, sređenih i grupisanih u jednu neprotivrječnu, harmoničnu cjelinu. Riječ je o sistematizaciji prava po određenim kriterijumima i njihovoj naučnoj obradi. To se posrtže tako što se opšte norme povežu u male grupe, potom u veće cjeline, pa opet u još veće, a na kraju se te cjeline povezuju u sistem prava. Sistem prava ima ogroman značaj za subjekte na koje se opšte pravne norme odnose. Sistem prava omogućuje fizičkim i pravnim licima da lakše saznaju opštu pravnu normu u sistemu prava. Ukoliko u konkretnoj državi ne bi postojao sistem prava, bilo bi nemoguće primjeniti opštu pravnu normu. Pravo je dinamična pojava, koja se razvija i prati sam društveni razvoj, civilizacijska dostignuća i uslove života. Ono se nužno mijenja i usklađuje sa ovonastalim društvenim promjenama. Zakonodavac mora da vodi računa o promjeni društvenih odnosa. Zbog promjena do kojih dolazi u izvorima prava (donošenje novih opštih pravnih normi, promjene postojećih i njihovog gašenja) pravni sistem se i sam razvija i prilagođava aktuelnom stanju u pravnom poretku, tumačenju prava i njihove promjene. Svaki pravni sistem ima svoju organizovanu strukturu, svoje sopstvene elemente. Osnovni strukturn elementi pravnog sistema su: pravni institut ili pravna ustanova (sređen skup opštih pravila normi koje se odnose na jedan isti društveni odnos ili na manju grupu društvenih istovrsnih odnosa); pravne grane (skup više institua koji, pak, regulišu istu oblast društvenih odnosa po istim načelima); pravne oblasti (čini ih više srodnih grupa prava). U svijetu postoji mnoštvo nacionalnih (državnih) pravnih sistema koji su određeni svojom klasnom suštinom. Svaka od tih konkretnih nacionalnih pravnih sistema ima svoje specifičnosti koje odgovaraju upravo njegovoj klasnoj suštini.
2. DRUŠTVENA PRAVILA

Svako organizovano društvo nužno stvara pravila ponašanja ljudi. Svjesna djelatnost svakog čovjeka u društvu uslovljena je, po pravilu, društvenim ravilima koja stvaraju sami ljudi, odnosno društvo. Pravila ponašanja kojima je regulisan društveni život, nazivaju se društvenim normama, ili jednostavno normama. Ona reguliše određeno ponašanje, ostavljući svome subjektu (onom kome je upućena) određenu slobodu u ponašanju u odnosu na normu. Društvena pravila donose pojedine društvene grupe u ime cijelog društva. Sadržaj određenog pravila uslovljen je interesima grupe koja ga je donijela. Ponašanje svakog pojedinca po društvenim pravilima od velikog je značaja za društvo, jer ono omogućava njegovo postojanje. Kako nema društva bez svjesnog i cjelishodnog ponašanja pojedinca, tako nema ni društva bez normi. Za čovjekovo ponašanje u društvu, po pravilu, postoje norme. Razvijanjem tog ponašanja razvijaju se i norme, a norme utiču da se dalje razvija ponašanje. Postojanje velikog broja društvenih pravila najčešće označenih konkretnim društvenim normama povlači za sobom i jedno drugo pitanje – postojanje mehanizma za primjenu tih normi. Interes grupe koja je donijela određenu normu biće u potpunosti ostvaren ako ta društvena norma uz dispoziciju sadrži i sankciju. Subjekti kojima je norma upućena ne moraju se ponašati po dispoziciji. Zato je predviđena sankcija. Sankcija sadrži sredstvo koje će se primjeniti da bi se norma poštovala i da bi se pojedinci naveli da normu ne krše. Moguće su dvije vrste sredstava: pozitivnih i negativnih, mada su za pravo znčajnija negativna sredstva koja se mnogo češće i upotrebljavaju. Upotreba pozitivnih sredstava (nagrada) ne bi bila cjelishodna, pošto bi vodila suprotnom rezultatu od onoga kome se teži. Negativno sankcijom se prijeti nanošenjem određenog zla, što je efikasno sredstvo dase određeno lice natera na ponašanje u skladu sa dispozicijom. Društvo je često zainteresovano da se određena društvena pravila poštuju. Pored društvenih pravila u određenom društvu postoje prirodni zakoni koji djeluju neminovno i bez izuzetaka. Postoje značajne razlike između društvenih pravila i prirodnih zakona. Društvene norme su proizvod određenog društva, a prirodne zakone stvara priroda. Društvene norme propisuju, određuju, naređuju, zahtjevaju, upućuju pojedinca šta treba da čini a šta stvarno ne čini. Društvene norme se sprovode ili ne. Prirodni zakon nije moguće izbjeći. Zato on i ne poznaje sankcije. Društvene norme dejstvuju sa unaprijed utvrđenim ciljem, dok prirodni zakoni nemaju nikakav cilj koji ostvaruju, nastaju po automatizmu.
Društvene norme upućuju na načine obavljanja stvari, odjevanje, govor i vanjski izgled. Razlikuju i razvijaju se ne samo s vremenom, mogu se razlikovati i po dobnim skupinama i između društvenih slojeva ili društvenih skupina. Ponašanje koje se smatra prihvatiljivim u jednoj društvenoj skupni, može biti ne-prihvaćeno u drugoj. Od društvenih normi zavisi u krajnjem slučaju opstanak čovjeka kao prirodnog i društvenog bića. Društvene norme regulišu najvažnije društvene odnose kako bi se spriječila anarhija, uništenje ljudskog društva i time omogućili da se razvija čovjek i njegova zajednica i ljudsko društvo.