Pojam, značaj i vrste troškova

POJAM, ZNAČAJ I VRSTE TROŠKOVA
1. Pojmovno određenje troškova
Proizvodnja novih upotrebnih vrednosti ili pružanje društveno korisnih usluga, uslovljava trošenje postojećih predmeta rada, sredstava za rad i živog rada. Ta trošenja mogu biti izražena u naturalnim i vrednosnim jedinicama. Pod pojmom troškova se podrazumevaju utrošene vrednosti u reprodukciji, koji se utvrđuju kao proizvod utrošaka elemenata proizvodnje i njihovih cena po jedinici utrošaka.
Da bi utrošene vrednosti bile trošak potrebno je:
1. da se trošenja elemenata proizvodnje zbivaju u procesu reprodukcije,
2. da su trošenja vrednosti, nastala u reprodukciji, prouzrokovana utrošcima elemenata proizvodnje i
3. da utrošeni elementi proizvodnje imaju izraz društvenog priznanja ekonomske vrednosti.
Izdaci u reprodukciji obuhvataju sve one vrednosti koje su plaćene trećim licima ili društvu u vezi sa ostvarenjem zadataka konkretnog proizvođača (proizvođač – preduzeća ili proizvođač – pojedinac) u reprodukciji. Oni nisu cenovni utrošak elemenata proizvodnje, ali su uslovljeni pojavom trošenja tih elemenata. Izdaci mogu biti vezani za troškove rada, troškove materijala i rizik u proizvodnji. Suštinska razlika između izdataka i troškova je u sledećem:
1. Troškovi su utrošene vrednosti, a izdaci su novčana plaćanja. Troškovi i izdaci se ne poklapaju ni vremenski ni po obimu, ali u izuzetnim slučajevima poklapanja su moguća.
2. Izdaci u reprodukciji, najvećim delom postaju troškovi, ali u tom slučaju vremenski se ne podudaraju s troškovima.
3. Izdaci koji se transformišu u troškove mogu se posle izvesnog vremena transformisati u nove izdatke (izdaci za nabavku novih osnovnih sredstava – trošenje sredstava u vidu amortizacije – uplata amortizacije u amortizacioni fond).
4. Neki izdaci se nikad ne transformišu u troškove, a to su izdaci kojima se podmiruju obaveze preduzeća prema društvenoj zajednici.
Postoji razlika između pojma rashoda i pojma troškova. Naziv trošak obično se upotrebljava za označavanje rashoda (nastajanje i gubljenje vrednosti), koji su u neposrednoj vezi sa vršenjem poslovnih funkcija. Troškovi su svakako rashodi, ali svi nisu troškovi. Naime, osim troškova, u preduzećima se javljaju i takozvani “vanredni i neposlovni rashodi”, zatim rashodi rezervnog fonda i rashodi sredstava zajedničke potrošnje.
Cilj, radi kojeg nastaju rashodi, može biti različit, a nastajanje troškova vezano je neposredno za ostvarivanje korisnih učinaka vršenjem poslovnih funkcija, u prvom redu proizvodne funkcije. Troškovi su ustvari količine utrošenih faktora proizvodnje, pomnoženi sa odgovarajućim cenama, sa tarifnim stavovima, ličnih dohodaka, sa stavovima naknada za usluge, s cenama nabavljenog materijala i slično.
U širem smislu obuhvataju pored troškova u užem smislu i iznose koji se slično kao i lični dohoci radnika, plaćaju iz dohotka, odnosno na račun novostvorene vrednosti, kao naprimer kamata na osnovna sredstva, kamata na obrtna sredstva, zakupnine, članarine komorama i stručnim udruženjima i slični doprinosi. Ovakvi troškovi koji nemaju odgovarajuće fizičke ekvivalente u proizvodnji jesu i plaćanja radnicima kad stvarno ne rade (praznici, godišnji odmor itd).
Postoji mnogo različitih definicija troškova ali mogli bi smo reći da u najužem smislu troškovi predstavljaju cenovni izraz utrošaka elemenata proizvodnje, dok u najširem smislu obuhvataju cenovni izraz utrošaka elemenata proizvodnje i deo viška vrednosti koji se u vidu raznih obaveza plaća državi (društvenoj zajednici).
– Troškovi elemenata proizvodnje
Elementi proizvodnje su zastupljeni u proizvodnji svakog proizvoda u pružanju društveno korisnih usluga. Troškovi elemenata proizvodnje jesu:
1) troškovi materijala (sa uslugama),
2) troškovi sredstava za rad, i
3) troškovi rada.
Kvantitativno posmatrano troškovi svakog elementa proizvodnje se dobijaju kao proizvod utrošaka i nabavnih cena, odnosno zarade po jedinici utrošene radne snage. Suština formiranja troškova proizilazi iz problematike utvrđivanja utroška i cena, odnosno zarade po jedinici. Pošto su troškovi funkcija utrošaka i njihovih cena, i zakonitosti koje se javljaju kod troškova jesu funkcija cena i utroška. Na utroške elemenata proizvodnje, koji predstavljaju naturalno trošenje elemenata, utiču, pre svega tehnički faktori, dok na cene sredstava za proizvodnju utiču društveni faktori, i to putem dejstva tržišta i mera ekonomske politike. Organizacioni faktori utiču na količinu utrošaka i nabavne cene sredstava za proizvodnju. Kratkoročno posmatrano, proizvođač ne može uticati na objektivne faktore, društvene i tehničke, ali može na organizacione (subjektivne).
Troškovi materijala
Pod utrošcima materijala podrazumevamo naturalno izraženo trošenje predmeta rada ili sirovine u cilju proizvodnje novih upotrebnih vrednosti. Kao troškovi materijala tretiraju se i tuđe usluge, pri čijem korišćenju se takođe troši minuli rad (drugih proizvođača), koji se materijalizuje u procesu proizvodnje konkretnog proizvođača. Trošenjem u procesu proizvodnje, materijal svoju vrednost ustupa novom proizvodu i s njim cirkuliše. Sa stanovišta karakteristika trošenja i faktora koji uslovljavaju trošenje materijala, razlikujemo sledeće osnovne kategorije troškova materijala:
1) troškovi materijala za izradu,
2) troškovi pomoćnog materijala,
3) troškovi energije,
4) troškovi tuđih usluga i
5) režijski troškovi materijala.
Troškovi materijala za izradu podrazumevaju troškove materijala koji svojom supstancom ulaze u novi proizvod. Na količinu utroška materijala za izradu utiču karakteristike: samog proizvoda, tehnološkog procesa, primljenih sredstava za rad, materijala i uslovi rada. Utrošak materijala za izradu određenog proizvoda uslovljen je karakteristikama proizvoda, težinom, oblikom, dimenzijama, kvalitetom, fizičkim i hemijskim osobinama, ali i veličinom neizbežnih otpadaka.
Troškovi pomoćnog materijala podrazumevaju troškove predmeta rada koji u procesu proizvodnje pomaže odvijanje tehnološkog procesa ili na sirovinama izazivaju materijalne promene.
Troškovi energije obuhvataju troškove pogonske i tehnološke energije. Utvrđuju se kao proizvod utrošaka i njihovih nabavnih cena. Utrošci energije predstavljaju trošenje prirodnih energetskih izvora u procesu proizvodnje (električne energije, uglja, nafte i sl). Utrošci pogonske energije namenjeni su pokretanju mašina, uređaja, unutrašnjeg transporta i sl. Veličina utrošaka pogonske energije u odnosu na druge troškove materijala, zavisi i od stepena tehničke opremljenosti preduzeća.
Troškovi tuđih usluga su specifična kategorija troškova materijal. Njihova specifičnost je u tome što mogu sadržati, pored troškova materijala, i troškove druga dva elementa. Sa stanovišta preduzeća koje prima uslugu, tom tehnološkom uslugom se povećava vrednost predmeta rada, koji je u njegovoj strukturi troškova trošak materijala.
Režijski troškovi materijala obuhvataju troškove materijala u pripremnoj i završnoj fazi procesa rada, kao i na organizacionim radnim mestima. Režijski troškovi materijala imaju relativno fiksni karakter u završnoj fazi procesa proizvodnje i organizacije rada na tehnološkim radnim mestima. Ovi troškovi, nisu direktno uslovljeni obimom već organizacijom proizvodnje. Režijski troškovi materijala relativno fiksnog karaktera, zavise od obima proizvodnje, međutim, ta veza nije funkcionalna.
Troškovi sredstava za rad
Kvantitativno troškovi sredstava za rad se utvrđuju kao proizvod utrošaka sredstava za rad i nabavnih cena sredstava za rad po jedinici utrošaka. Specifičnost trošenja sredstava za rad, u odnosu na druga dva elementa proizvodnje, jeste u njihovoj višestrukoj upotrebi, odnosno troše se samo delimično u jednom procesu proizvodnje. Sredstva za rad zadržavaju svoju upotrebnu vrednost sve do momenta poslednje upotrebe. Vek trajanja ovih sredstava za rad, je određen fizičkim habanjem i ekonomskim zastarevanjem. Polazeći od specifičnosti fizičkog trošenja, ekonomskog zastarevanja i drugih specifičnosti trošenja sredstava za rad, razlikujemo sledeće grupe ovih troškova:
1) troškovi fizičkog trošenja, habanje,
2) troškovi ekonomskog zastarevanja,
3) troškovi generalnog remonta i tekućeg održavanja.
Troškovi rada
Troškovi rada predstavljaju reprodukcionu vrednost utrošene radne snage. Pojam radne snage podrazumeva bioenergiju proizvođača koja se troši u procesu reprodukcije. Količina utrošene bioenergije se izražava vremenom trajanja trošenja. Veličinu vrednosti neke robe određuje samo radno vreme koje je društveno potrebno za njenu izradu.
2. Značaj troškova
U uslovima visoko razvijene društvene i tehničke podele rada i konkurencije na tržištu, ekonomija reprodukcije je podložna različitom dejstvu objektivnih i subjektivnih faktora. Otuda različitost uslova formiranja troškova i cena koštanja proizvoda i usluga. Cilj kolektiva nije samo proizvodnja što veće količine proizvoda ili pružanje društveno korisnih usluga, već i ostvarivanje što nižih troškova, iznad objektivno uslovljenih, neposredno utiče na dobit preduzeća.
Na veličinu dobiti utiču: ostvareni ukupan prihod, koji je funkcija obima realizacije i prodajnih cena, i troškovi. Povećanje obima proizvodnje ( i realizacije) se može ostvariti povećanjem produktivnosti rada, ili podizanjem nivoa tehničke opremljenosti. Rast obima proizvodnje, uslovljen rastom produktivnosti rada, direktno utiče na povećanje ukupnog prihoda i dobiti. Veći obim proizvodnje rezultira opadanje troškova po jedinici proizvoda, što, takođe, utiče na rast dobiti preduzeća. Snižavanje troškova se postiže ostvarivanjem ušteda troškova materijalnih činilaca proizvodnje i njihovim nižim nabavnim cenama. Time se, ujedno, utiče i na smanjenje razlike između stvarnih i objektivno uslovljenih troškova. Sve ovo ukazuje da troškovi odlučujuće utiču na dobit, odnosno da predstavljaju osnov ekonomije proizvodnje.
S obzirom na značaj troškova kao instrumenta tekuće politike, potrebno je istaći neke primere njihove primene. Tako, svaka promena obima i asortimana proizvodnje izaziva promene u strukturi i visini troškova. Izbor proizvoda i stepena korišćenja kapaciteta zavisi od rezultata analize troškova. U pripremi buduće proizvodnje, odabrani materijal višestruko utiče na troškove proizvoda, i to: nabavnim cenama materijala, škartovima, kvarovima i lomom materijala u proizvodnji, ali i suvišnim trošenjem mašina i alata, produktivnošću i dr. Tako, na primer, supstitucija nekog materijala se može primeniti tek nakon analize izmena koje time nastaju u troškovima. Isto tako, prilikom izmene tipa organizacije proizvodnje, odluka se može doneti tek nakon uporedne analize strukture i dinamike troškova, što se odnosi i na prelazak s pojedinačne na serijsku proizvodnju, s radioničke na linijsko –serijsku, promene u sistemu unutrašnjeg transporta, organizaciju održavanja sredstava i sl.
Troškovi (pored uticaja tržišta) predstavljaju i osnov formiranja i izmena pojedinih cena proizvoda. Oni su i instrument odlučivanja u razvojnoj politici.
Poznato je da naučno-tehnički progres pruža osnovu za modernizaciju procesa proizvodnje, koja, pak, izaziva promene u strukturi troškova, s obzirom na izmenu organskog sastava sredstava. U strukturi troškova se javljaju sledeće promene:
– Troškovi sredstava za rad rastu, a smanjuju se troškovi rada;
– Rastu troškovi rada na tzv. režijskim radnim mestima, a smanjuju se na radnim mestima izrade;
– Smanjuju se proporcionalni troškovi, a rastu relativno fiksni i fiksni troškovi, što dovodi do opadanja troškova po jedinici proizvoda usled rasta obima proizvodnje.
Sa stanovišta kvaliteta ekonomije, potrebno je – za dve ili više varijanti novog tehnološkog procesa – sačiniti analizu troškova, i na osnovu toga odabrati varijantu koja je ekonomski najcelishodnija. Modernizacija i rekonstrukcija kapaciteta ne sme uslediti pre uporedne analize troškova, odnosno pre i nakon izmene stepena tehničke opremljenosti. Ovo stoga, jer svako uvođenje nove tehnike – tehnologije utiče, strukturom i dinamikom troškova, na visinu dobiti preduzeća.