Radno pravo

1. ODNOSI U RADU U POJEDINIM DRUŠTVENIM SISTEMIMA

•     Radno pravo se ne bavi posebno izučavanjem rada, već radnih odnosa koa posebne vrste pravnih odnosa povodom rada. Sam rad se može definisati na različite načine (ekonomisti ga definišu kao proizvodnu delatnost, biolozi kao trošenje psiho-fizičkih potencijala čoveka…), ali ono što je najbitnije jeste da je LJUDSKI RAD DVOSTRUKI ODNOS – čoveka prema prirodi i između ljudi povodom rada. Svojina i rad su dve najvažnije ekonomske i društvene kategorije koje se ne menjaju bez obzira na promene političkih sistema. Svojina određuje društvene odnose povodom stvari, te i međusobne odnose ljudi povodom sredstava za rad. Ona determiniše prava, obaveze i odgovornosti subjekata udruživanja rada i sredstava u odnosu na rad, uslove rada i rezultate rada.

1.    PRVOBITNA ZAJEDNICA – međusobni odnosi u procesu rada bili su uslovljeni prirodnom i egzistencijalnom nužnošću rada. Oruđa za rad su bila dostupna svakome (te njihov zajednički rad karakteriše ravnopravnost i jednakost), ali nisu omogućavala proizvodnju koja bi dovela do stvaranja viška proizvoda. Usavršavanjem oruđa za rad se podiže i produktivnost rada koja omogućava pojavu privatne svojine. Zahvaljujući višku jedan deo zajednice vise ne mora da radi neposredno, već se posvećuje umnom i upravljačkom radu. To je dovelo do podele rada, ali i potrebe da se novonastali odnosi učvrste pravnim putem – tako nastaju klase i rađa se nejednakost među ljudima u odnosu na radu i povodom rada.
2.    ROBOVLASNIČKI SISTEM – oblik obavljanja zavisnog i potčinjenog rada, s tim da robovi nisu vršili rad u formi radnog odnosa (on kao pravni odnos podrazumeva postojanje dva subjekta). Rob nije bio subjekt, već objekt prava i tretiran kao i svako drugo sredstvo za rad u svojini robovlasnika – “oruđe koje govori”. U takvim društvima, bilo je i slobodnih robova i seljaka koji su za svoj rad dobijali novac, ali bilo ih je malo i uslovi rada im nisu bili značajno bolji. Uslovi rada i njihov društveno-ekonomski položaj je bio regulisan putem instituta locatio-conductio operarum.
3.    FEUDALIZAM – kmetovi su bili vezani za zemlju koju su obrađivali, lično slobodni i nisu bili u vlasništvu feudalaca, ali su “pravnom silom” bili čvrsto vezani za zemlju i pratili su njenu “pravnu sudbinu”. Njihova ekonomska podređenost se ogledala u zakupnini tj. delu proizvoda koji je morao da daje zemljoposedniku. U ovom periodu se javljaju STALEŽI – zatvoreni krugovi ljudi sa određenim pravima u koje se ulazilo rođenjem, te je tako odnos kmeta prema zemljoposedniku bio odnos staleške potčinjenosti.

a.    Sa pojavom ZANATA, menjaju se i odnosi na radu, ali još uvek nema radnih odnosa. Zaposleni učenici i kalfe (pomoćnici) nisu profesionalno obavljali svoj rad niti su dobijali platu, a položaj im je bio regulisan esnafskim statutom. Odnos sa majstorom je bio staleško-statusne, a ne radno-pravne prirode.
b.    NAJAMNI RAD (rad za najamninu, platu) srećemo početkom XVI veka kada odnos učenika i kalfe polako počinje da se menja u najamni odnos. Kalfe se osamostaljuju, rade u određenom radnom vremenu i dobijaju nadnice. Presudnu ulogu u prodoru ovakvog rada su imala tri proizvodna područja: građevinski zanati, rudarstvo i proizvodnja tkanine.
c.    Pojava MANUFAKTURE (XVI vek) još vise doprinosi razbijanju esnafskog rada. Radnici u njoj primaju zaradu, a imaju i određenom radno vreme.

•     Ipak, sve do potpune propasti esnafskog sistema rada ne možemo govoriti o radnim odnosima i najamnom radu kao dominantnom obliku vršenja rada. On, zajedno sa feudalnim sistemom, konačno biva srušen krajem XVIII veka i to sa prvim buržoaskim revolucijama. U Francuskoj se marta 1791. godine ukidaju esnafi i proglašava se sloboda rada u industriji, trgovini i zanatstvu itd. i to bez ikakvih ograničenja. Juna iste godine donesen je ŠAPELIJEOV ZAKON koji je zabranjivao svaku vrstu udruživanja i skupljanja kako radnika, tako i poslodavaca. Ta zabrana se smatrala osnovnom pretpostavkom slobode rada koja je podrazumevala: slobodu inicijative, konkurenciju i nemešanje države u odnose povodom rada. Ipak, zabrana se u praksi primenjivala samo prema radnicima, što je pre svega odgovaralo buržoaziji, jer su sa neorganizovanim radnicima mogli da ugovaraju za sebe daleko povoljnije uslove rada. Dakle, iako je osnovni razlog donošenja ovog zakona bio rušenje esnafskog sistema u Francuskoj, on je odigrao izuzetno važnu ulogu u rušenju feudalizma uopšte tj. pojavi radničke klase i kapitalističkog načina rada i proizvodnje.
•     Sličnim putem dolazi do rušenja feudalizma i u ostalim zemljama, te uvođenja kapitalističkih produkcionih odnosa kao dominantnog oblika rada i proizvodnje.