Transnacionalne kompanije

UVOD

Dinamičan razvoj transnacionalnih kompanija u periodu poslije Drugog svjetskog rata uslovio je porast njihovog značaja u svjetskoj privredi. Nestanak SSSR-a kao promotera socijalističkog privrednog sistema, omogućio je da ove kompanije, u periodu devedesetih godina XX vijeka, mogu poslovati u većini zemalja svjeta. Taj novi proces koji se naziva globalizacija, predstavlja period potpune dominacije ovih preduzeća u svjetskoj privredi. Monopolski položaj u svjetskoj trgovini i velika moć transnacionalnih kompanija omogućavaju značajan uticaj i u sferi politike, kako domaće, tako i međunarodne. Transnacionalne kompanije su stvarnost koja je prisutna i kod nas, a sigurno je da će susretanje i poslovanje sa njima u budućnosti biti sve češće i nešto što je neminovno. To je i razlog zbog koga treba detaljnije istraživati pomenuti fenomen.
I. POJAM TRANSNACIONALNIH KOMPANIJA (TNK)

Pod pojmom transnacionalnosti podrazumjeva se, prenošenje poslovnih aktivnosti izvan granica matične zemlje. Za svaku kompaniju koja ima svoj pogon u inostranstvu, može se reći da je transnacionalna kompanija. Najpreciznija definicija je da je transnacionalna kompanija ona kompanija koja ostvari minimum 100 miliona USD godišnjeg prometa, ima svoje filijale u bar 6 zemalja i 20% vrednosti svoje imovine prenjete u inostranstvu.
Multinacionalna kompanija se u odnosu na transnacionalnu kompaniju, razlikuje po tome što se njeno rukovodstvo nalazi u više zemalja, znači ne može se reći samo za jednu zemlju da je matična, odnosno, zemlja porijekla, već je to veći broj zemalja. Tipičan primjer multinacionalne kompanije je firma Royal Dutch Shell, holandsko – engleska kompanija, kojom se upravlja iz dva centra.
UNCTAD je dao jednu konciznu definiciju u kojoj koristi pojam transnacionalna kompanija koji označava preduzeće koje je organizovano kao akcionarsko društvo ili na drugi način, a koje se sastoji iz matičnog preduzeća i njihovih stranih filijala.
Matično preduzeće je ono koje ima kontrolu nad ostalim preduzećima van matične zemlje, obično posjeduje izvjestan udio u kapitalu (kontrolni paket akcija). Kontrolni paket akcija iznosi 10% ili više udjela u glasačkoj moći.
Strana filijala transnacionalne kompanije je preduzeće u inostranstvu u kome jedan investitor, koji je rezident druge zemlje, posjeduje ulog koji mu obezbjeđuje trajne interese u upravljanju tim preduzećem.
Po ovoj definiciji u strane filijale matičnog preduzeća spadaju:
~ Podružnice (kćeri), koje su preduzeća u zemlji domaćinu, u kome matično preduzeće direktno posjeduje više od pola glasačke moći vlasnika akcija i ima pravo da postavlja i premješta većinu članova administracije, menadžmenta i nadzornih tijela. Podružnice su pravno samostalne u odnosu na matičnu kompaniju.
~ Pridružene kompanije su preduzeća u kojima matično preduzeće posjeduje najmanje 10%, ali ne i više od 50%, glasačke moći vlasnika akcija. Pridružene kompanije su pravno samostalne, u odnosu na matičnu kompaniju.
~ Ogranci su takvi oblici stranih filijala u inostranstvu, koji su pravno nesamostalni, dio su matičnog preduzeća, potpuno su, ili u zajedničkom vlasništvu matične kompanije, i za koje mora biti ispunjen jedan od ovih uslova:
1. postojanje trajnog postrojenja ili kancelarije stranog investitora;
2. postojanje neinkorporiranog zajedničkog ulaganja između stranog investitora i jedne ili više trećih strana;
3. vlasništvo stranog investitora nad zemljom i nepokretnostima u zemlji domaćinu;
4. posjedovanje mobilne opreme koju strani investitor koristi, u zemlji domaćinu, najmanje godinu dana.
Početkom 70-ih godina UN definiše multinacionalne kompanije kao sva ona preduzeća koja kontrolišu svoju aktivu – fabrike, rudnike, prodajne filijale i sl. u dvije ili više zemalja. Sredinom 80-ih godina, afirmišući pojam transnacinalne kompanije kao novi naziv za MNK, UN daju unapređenu i znatno složeniju definiciju, vezujući je za sva preduzeća koja:
a) imaju poslovne entitete u dvije ili više zemalja, bez obzira na pravnu formu i polje aktivnosti tih entiteta,
b) razvijaju sistem poslovnog odlučivanja koji omogućuje donošenje konkretnih politika i zajedničkih strategija, kordiniranih iz jednog ili više centara,
c) u okviru kojih su entiteti tako povezani, na podlozi vlasničkih ili drugih odnosa, da jedan ili više njih mogu vršiti značajan uticaj nad aktivnostima drugih, i naročito, da djele iskustvo, resurse i odgovornost sa drugima.
Za označavanje ovih preduzeća koristi se i termin supranacionalna preduzeća, da bi se označilo da su ona prevazišla poslovanje na nacionalnom tržištu. U novijem periodu ove kompanije se označavaju i kao globalna preduzeća. Taj izraz vezan je za strategiju preduzeća pri nastupu na svjetskom tržištu. I dok je ranije, većina preduzeća prilagođavala svoje proizvode specifičnim ukusima potrošača u određenim regionima svjeta, globalna preduzeća svoje proizvode prodaju na isti način u celom svetu. Ova preduzeća u svojim poslovnim politikama svetsko tržište posmatraju kao jedinstveno (nesegmentirano).