Ciljevi oporezivanja

1. POREZI – Opšta razmatranja

Porezima i drugim javnim prihodima država obezbjeđuje sredstva za finansiranje javnih potreba. Udio javnih prihoda u društvenom proizvodu se u ekonomski najrazvijenijim zemljama kreće između jedne trećine i jedne polovine. Porezi predstavljaju najznačajnije oblike javnih prihoda u savremenim državama.
Porez predstavlja instrument javnih prihoda kojim država, uključujući i niže oblike političko – teritorijalne organizovanosti, od subjekata pod njenom poreskom vlašću prinudno uzima novčana sredstva, bez neposredne protivusluge, sa ciljem da pokrije svoje finansijske potrebe i postigne druge, prvenstveno ekonomske i socijalne ciljeve.
Iz prethodne definicije poreza može se uočiti nekoliko karakteristika prema kojima se on razlikuje od drugih javnih prihoda :
1. Derivativnost poreza. Porezi su instrument preraspodjele dohotka, odnosno imovine. Tim instrumentom država od fizičkih i pravnih lica nad kojima ima suverenitet uzima dio novostvorene vrijednosti u godini u kojoj se obavlja oporezivanje ili dio akumulisane novostvorene vrijednosti iz prethodnih godina i tako prikupljena sredstva koristi za finansiranje javnih rashoda.
2. Prisilnost (prinudnost) poreza. Naplata poreza u svim savremenim državama počiva na prinudi.
3. Porezima se finansiraju javni rashodi. Jedna od ključnih karakteristika poreza jeste da se prikupljaju u „opštem interesu.“ Naime, poreskim prihodima se finansiraju javna dobra čiji su korisnici lica koja su obezbjedila te prihode, tj. lica koja su platila porez.
4. Odsustvo neposredne protivusluge, odnosno protivnaknade. Država ne daje neposrednu protivuslugu onome ko je platio porez. Za porez ne važi princip quid pro quo, tj. ne postoji nikakva neposredna veza između, s jedne strane, okolnosti da je jedno lice platilo porez i njegove visine i koristi koju ono ima prilikom korišćenja javnih dobara, sa druge strane.
5. Porez je novčano davanje.

2. Ciljevi oporezivanja kroz istoriju

Sve do HH vijeka oporezivanje je bilo, manje-više, jednodimenzionalni akt države koji se ogledao u obezbjeđivanju dovoljnih sredstava za finansiranje utvrđenih javnih rashoda. Jasno je da je primarni, praktično jedini cilj oporezivanja bio fiskalni. Osnovni cilj oporezivanja bio je da se prikupe osnovna sredstva za potrebe fiskusa, te se odatle ovaj cilj naziva fiskalnim. I danas se, uprkos pojavljivanju novih ciljeva, fiskalni cilj kod poreza smatra primarnim, jer država neće biti u stanju da obavlja svoje funkcije ako nisu obezbjeđena dovoljna finansijska sredstva.
Vijekovna dominacija fiskalnog cilja oporezivanja održavala se i u shvatanjima finansijske teorije. Treba podsjetiti da je u razdoblju poznog feudalizma, kada je u procesima prvobitne akumulacije kapitala razgrađivano feudalno i postepeno formirano kapitalističko društvo, obezbjeđivanje pozitivnog spoljnotrgovinskog bilansa predstavljalo imperativ, ako se željelo da dođe priliva zlata u državu. U takvim uslovima nastao je merkantilistički pravac u razvoju ekonomske misli, pravac koji je smatrao da je jedina mogućnost za uvećanje bogatstva naroda da izvoz bude veći od uvoza. Tvrdili su da je zadatak države da porezima (carinama) obezbjedi pozitivan bilans u spoljnoj trgovini, a ne samo da ostvari fiskalni cilj. Međutim, već u XVIII, a posebno u XIX vijeku u vodećim kapitalističkim državama postaju dominantna shvatanja da samo slobodna konkurencija omogućuje maksimizaciju profita, pa je tako u periodu liberalizma vladajuće mišljenje u doktrini postalo da poreski sistem treba da bude „na neutralističkim pozicijama,“ da porez nije i ne treba da bude ekonomsko politički ili kakav drugi instrument, već isključivo sredstvo pomoću kojeg država obezjeđuje sredstva za zadovoljavanje potreba svog budžeta. Za pristalice ekonomskog liberalizma, zastupnike „neutralnih“ poreza, neznatnim rashodima države i „najmanjem – najboljem budžetu“ odgovarali su porezi koji minimalno remete postojeće odnose u privredi. To je doktrina koja je imala svoj najpotpuniji i najtačniji izraz u tzv. „Edinburškom pravilu“ iz 1833. godine, Leave them as you find them (ostavi ih onakve kakve si ih našao). Po Edinburškom pravilu, novi porez treba da ostavi poreskog obveznika sa relativno istim dohocima, odnosno imovinom, kakva je bila prije uvođenja poreza. Neutralni porezi su oni porezi koji ne kvare ravnotežu u privredi, koji ne izazivaju poremećaj u ponudi robe i usluga, a time i potražnje na tržištu. Po tom učenju porezi imaju za cilj da obezbjede državi neophodna finansijska sredstva do kojih će doći na najlakši i najjeftiniji način. Iz ove filozofije izlučili su se poreski „kanoni“ Adama Smita.