Menadžment u trgovini

1. UVOD

Jedno od najbitnijih obilježja nove svetske privrede jeste sve veća povezanost visoko razvijenih i zemalja u razvoju. Uostalom, visoko razvijene privrede Evrope, Japana i Sjedinjenih američkih država bile su u znatnoj meri povezane trgovinskim tokovima još šezdesetih godina prošlog veka. Velika promjena s kraja prošlog vijeka je mjera u kojoj su siromašne nacije svijta postale dio globalnog sistema trgovanja, finansija i proizvodnje, prije kao partneri i igrači na tržištu nego kao kolonijalni podanici. Za poklonike globalizacije, ovakav razvoj obećava veće dobiti od trgovine i brži rast za oba dijela sveta podijeljena visinom dohotka. Za skeptike, integracija bogatih i siromašnih obećava sve veću nejednakost kod prvih i veću dislokaciju kod drugih.
Opšta karakteristika razvijenih tržišnih privreda jeste intenzivna strukturna, organizaciona i poslovna transformacija.1 U suštini, naročito poslednjih desetak godina, promene su takvog intenziteta da radikalno mijenjaju tradicionalni koncept funkcionisanja trgovinskih preduzeća. Pored toga, integrisanje svetskih privreda u regionalne trgovinske i integracione blokove dodatno doprinosti kompleksnosti funkcionisanja ukupnog svetskog tržišta.
Kraj devedesetih godina obilježila je svojevrsna trgovinska (maloprodajna) revolucija. Došlo je do pomjeranja odnosa snaga u ekonomiji razvijenih tržišnih privreda, i to u pravcu dominantne uloge velikih trgovinskih kompanija.

2. RAZVOJ I FUNKCIONISANJE TRGOVINE
Funkcionisanje i razvoj trgovine odvijali su se uvijek pod snažnim uticajem ekonomskog i socijalnog okruženja. Brojna istraživanja ukazuju na izvjesne zakonitosti u savremenim trzišnim uslovima. Po svom obimu i dometu najveći značaj imaju sledeće zakonitosti:
– intenziviranje procesa integracije i kooperacije u svim fazama prometa,
– podizanjem nivoa koncentracije trgovine

Nestabilnost subjekta prometa u uslovima sve oštrije konkurencije na trzištu, potencirali su procese integracije i kooperacije.Uz to je sve više slabila pozicija nezavisnih i malih trgovinskih subjekata na trzištu,a jačala uloga zavisnih oblika organizovanja prometa. Ovi tokovi doveli su do skoro potpune integracije sfere prometa robe i usluga. Kao produkt izloženih tokova, ali i intenzivnog rasta i privlačenja kapitala, stalno je podizan nivo koncentracije trgovine. Na scenu stupaju krupna trgovinska preduzeća sa dominirajućom pozicijom u kanalima prometa.
Procesi integracije i koncentracije su uslovili masovan promet roba i usluga, a njihovi efekti dolaze do izražaja u sledeća tri pravca funkcionisanja trgovine:
– tehnici i tehnologiji,
– organizaciji trgovinskih subjekata i trgovinske mreže,
– u upravljanju u trgovini na makro i mikro nivou njenog funkcionisanja.

Svi ovi pravci mogu se uočiti i pratiti još u najranijem periodu postojanja ljudske zajednice i pojavom prvobitnog oblika trgovine – trampe.

2.1. Istorija trgovine
Trgovina nastaje sa prvim počecima komunikacije, još u praistoriji. Ona je bila osnovna vještina putem koje su praistorijski ljudi razmjenjivali jedni sa drugima usluge i dobra. Trgovina se pominje kroz veći dio zabeležene ljudske istorije. Postoje dokazi trgovine vulkanskim staklom i kremenom još u vrijeme kamenog doba.4 Materijalima koji su korišćeni za proizvodnju nakita se trgovalo sa Egiptom još od 3000. godine prije nove ere. Feničani su bili poznati moreplovci koji su plovili od Sredozemnog mora pa sve do današnje Britanije na sjeveru u potrazi za nalazištima kalaja, koji im je bio potreban za proizvodnju bronze. Iz ovog razloga oni su osnivali kolonije koje su Grci nazivali trgovačkim središtima. Od početka grčke civilizacije pa sve do propasti Rimskog carstva u V veku nove ere, finansijski unosna trgovina donijela je dragocjene začine u Evropu sa Dalekog istoka, posebno iz Kine. Rimska pomorska trgovina je vremenom procvetala i opstala. Tako rasprostranjena imperija donela je stabilnije i sigurnije puteve, na kojima je strah od pirata prilikom dopremanja robe bio manji. Pad Rimskog carstva i period koji je potom usledio donose Zapadnoj Evropi nestabilnost i stanje na ivici kolapsa u trgovinskim vezama. Od 8. do 11. veka Vikinzi i Varangijani (plaćenici za koje se smatralo da su Rusi) trgovali su dok su plovili po Skandinaviji. Vikinzi su plovili ka Zapadnoj Evropi dok su Varangijani plovili ka Rusiji. Vasko de Gama je otpočeo trgovinu začinima 1498, što je bilo jedno od važnijih ekonomskih događanja tog perioda koja su podstakla doba otkrića. Začini dopremani u Evropu iz dalekih zemalja bili su među najvrednijim robama uzimajući u obzir njihovu težinu, postali su čak rival zlatu. U 16. veku centar slobodne trgovine je bila Holandija, u kojoj nije bilo kontrole razmjene, a zastupana je i teza o slobodnom kretanju roba. Dominantnu ulogu u trgovini sa Istočnom Indijom u 16. vijeku imao je Portugal, dok je Holandija primat preuzela u 17.vijeku a Britanija u 18. vijeku.

2.1.1. Začeci menadžmenta u praistoriji
Začeci trgovine datiraju još iz prvobitne ljudske zajednice. Naime, prvobitni ljudi su zadovoljavali sve svoje potrebe iz prirode. Lov se smatra prvom aktivnošću i prvom ljudskom djelatnošću.
Osnovna organizaciona jedinica bio je rod koji se vremenom grupisao u pleme. Kada je čovjek počeo sa pripitomljavanjem životinja i obradom zemljišta, započela je i takozvana neolitska revolucija. Nije postojala privatna svojina, zemlja i stoka su bile u kolektivnom vlasništvu. Zbog toga nije postojala ni mogućnost eksploatacije čoveka nad čovekom. Primitivni oblici razmene, u vidu trampe, predstavljaju začetak savremene trgovine. Sedalačka privreda sa sobom donosi i prvobitnu podjelu rada u zavisnosti od pola i starosti. Muškarci su se bavili lovom, dok su žene i stariji ljudi uglavnom sakupljali plodove. Podjelom rada stvoreni su i neophodni uslovi za izgradnju naselja i sela, a potom i gradova i država. Sve to doprinjelo je intenzivnijem razvoju i unapređenju trgovine.

2.2. Savremeni menadžment trgovine
Pojavom mašinskog rada, nastaju preduzeća koja primjenjuju mašine, ali i potreba da se individualni kapitalisti povežu ekonomskim putem, odnosno putem tržišta. Pošto se privreda povezuje putem ekonomskih veza i odnosa, ova faza kapitalizma sve više poprima karakteristike liberalnog kapitalizma. U monopolskom kapitalizmu, proces razdvajanja svojine nad kapitalom od njegove funkcije, doživljava svoj vrhunac. To dovodi do situacije da vlasnici sredstava za proizvodnju postaju rentijeri, a da kapitalom upravljaju menadžeri. Takva pojava u kapitalističkom svetu naziva se “menadžerska revolucija”.