Načela krivičnog pocesnog prava

 
1. Uvod
Krivično procesna načela su osnovne pravne postavke na kojima je zasnovano i pomoću kojih je izgrađeno krivično procesno pravo. Kroz evoluciju krivičnog procesnog prava pojavilo se i smenilo mnoštvo krivično procesnih načela. Savremeni sistem krivičnog postupka zasnovan je na određenim načelima od kojih pojedina vode poreklo iz optužnog ili istražnog sistema, s tim što su to kvalitativno i sadržajno nova načela, a mnoga su nastala baš u ovom sistemu krivičnog postupka.
Sva načela krivičnog procesnog prava dele se na osnovna i druga načela. Osnovna krivično procesna načela su najvažnija, na njima počiva krivično procesno pravo kao grana pozitivnog prava i bez njih se ne može zamisliti sistem ovog prava . Ova načela se odnose na pojedine osnovne pojmove krivično-procesnog prava i sam krivični postupak kao krivično procesni odnos. Između ostalog, ova načela su neposredno sadržana u pojedinim ustavnim i zakonskim propisima ili proističu iz većeg ili manjeg broja ovih propisa.
Određena načela su međusobno tesno povezana tako je načelo akuzatornosti u neposrednoj vezi sa načinima oficijelnosti i legaliteta krivičnog gonjenja. Dok se načelom oficijelnosti krivičnog gonjenja rešava koji su interesi odlučujući kod preuzimanja krivičnog gonjenja načelom legaliteta rešava se pitanje obaveznosti krivičnog gonjenja ako su ispunjeni zakonski uslovi, a načelom akuzatornosti koja su lica ovlašćena za pokretanje krivičnog postupka. Isto tako, načelo kontradiktornosti je u neposrednoj vezi sa načelom utvrđivanja istine jer njegova realizacija u mnogome doprinosi utvrđivanju istine. U uskoj vezi sa načelom javnosti su načela usmenosti neposrednosti.
Za ova načela skoro uvek važe i određeni izuzeci u smislu da se načelom utvrđuje osnovno pravilo, ali da se po izuzetku od njega može i odstupiti. Pored pomenutih osnovnih načela na kojima je izgrađeno krivično procesno pravo kao zakonsko pravo postoje i druga krivično procesno načela koja su važna pre svega za organizaciju i funkcionisanje organa pravosuđa, a tu spadaju i načela koja se odnose na sve krivično procesni subjekti kao i načela koja se odnose na postupak pribavljanja, izvođenja i ocene dokaza u krivičnom postupku.
2. Načelo oficijelnosti krivičnog gonjenja

Načelo oficijelnosti krivičnog gonjenja znači da se krivični postupak pokreće i vodi u društvenom interesu, tačnije po službenoj dužnosti od strane nadležnog organa. Organ države koji izvrši krivično gonjenje je javni tužilac. Budući da se krivičnim delom neposredno ili posredno povređuju ili ugrožavaju osnovna društvena dobra i krivičnim zakonikom izričito je propisano da se za većinu krivičnih dela gonjenje preduzima po službenoj dužnosti. To znači da se krivično gonjenje vrši isključivo u društvenom interesu bez obzira na to da li to želi ili ne želi lice koje je izvršenjem krivičnog dela neposredno oštećeno. Za nadležnog državnog organa gonjenja dovoljno je da se utvrdi da se radi o krivičnom delu za koje se goni po službenoj dužnosti i da na osnovu toga za njega odmah nastaje obaveza pokretanja i vođenja krivičnog postupka. Međutim, kako postoje određene gradacije u intenzitetu društvene opasnosti došlo je do odstupanja od načela oficijelnosti u korist načela dispozicije odnosno postoje krivična dela kod kojih se pravo krivičnog gonjenja prepušta volji oštećene osobe. Pošto se ovim krivičnim delima više povređuje ili ugrožava neko lično i imovinsko pravo pojedinca zakonodavac je predvideo mogućnost da se pokretanje i vođenje krivičnog postupka prepusti volji oštećenog. Ovo je slučaj sa krivičnim delima za koja se goni po privatnoj tužbi kod kojih se krivično gonjenje u potpunosti prepušta oštećenom tako da javni tužilac nema nikakav uticaj na krivično gonjenje. U ovom slučaju oštećeni se javlja sa predlogom za krivično gonjenje s tim što se kod ovih krivičnih dela kao ovlašćeni tužilac formalno se javlja javni tužilac. Prema tome, načelom oficijelnosti krivičnog gonjenja rešavaju se samo društveni interesi. Ovim načelom se ne rešava pitanje o tome da li nadležni državni organ uvek ima dužnost da pokrene i vodi krivični postupak po službenoj dužnosti kada su povređeni društveni interesi, tj. da li je javni tužilac dužan da preduzme krivično gonjenje uvek kada se radi o krivičnim delima za koja se goni po službenoj dužnosti i kada su ispunjeni zakonski uslovi. Ovo pitanje se rešava načelom legaliteta krivičnog gonjenja. U nekim slučajevima zakonodavac odstupa od načela oficijelnosti u korist načela dispozicije krivičnog gonjenja, ako posebni razlozi čine opravdanim potrebu da se gonjenje ne vrši isključivo u društvenom interesu već da se prepusti volji oštećenog. Primer ovakve situacije je slučaj kada se prema bračnom drugu izvršenje krivičnog dela, neovlašćeno otkrivanje tajne ili obljube nad nemoćnim licem odnosno ako se izvrši utaja stvari koje je u svojini građana itd.
3. Načela legaliteta i mutabiliteta

Načelo legaliteta krivičnog gonjenja znači da je zakonodavac u samom zakonu odredio da je javni tužilac dužan da pokrene i vodi krivični postupak čim su ispunjeni uslovi predviđeni u zakonu. Ovde javni tužilac ima dužnost da preduzme krivično gonjenje ako ima dovoljno dokaza da je određeno lice izvršilo krivično delo. U našem zakonodavstvu prihvaćeno je načelo legaliteta koje obaveze javnog tužioca da preduzme krivično gonjenje ako postoje dokazi da je učinjeno krivično delo za koje se goni po službenoj dužnosti. Sa druge strane naš zakonodavac nije mogao da dosledno i potpuno sprovede načelo legaliteta kod krivičnog gonjenja tj. postoje određeni slučajevi koji predstavljaju odstupanje od primene tog načela. Načelo legaliteta postoji samo kada se radi o krivičnim delima za koja se goni po službenoj dužnosti, ali ne i za krivična dela za koja se goni po privatnoj tužbi i po predlogu oštećenog. Prema tome oštećeni se prilikom pokretanja i vođenja krivičnog postupka rukovodi načelom oportuniteta.
Postoje određeni slučajevi koji predstavljaju odstupanje od primene načela legaliteta od strane javnog tužioca. Ovakvo odstupanje postoji u slučaju kada je za krivično gonjenje potrebno odobrenje nadležnog državnog organa kao na primer za krivično delo povrede ugleda strane države ili međunarodne organizacije krivično gonjenje se može preduzeti samo po odobrenju republičkog javnog tužioca. Krivično gonjenje je uslovljeno davanjem odobrenja u slučaju ako se radi o kategoriji lica koja uživaju krivičnoprocesni imunitet. Javni tužilac može preduzeti krivično gonjenje protiv ovih lica samo ako od nadležnog organa dobije odobrenje pri čemu ovaj organ nije dužan da se rukovodi, načelo legaliteta već će proceniti da li je u opštem interesu oportuno pokretanje i vođenje krivičnog postupka. Postoji odstupanje od primene načela legaliteta i u smislu čl. 6 st. 3 ZKPS kada javni tužilac može odlučiti da odloži ili ne preduzme krivično gonjenje po službenoj dužnosti pod uslovima propisanim ovim zakonikom. Javni tužilac može odložiti krivično gonjenje za krivična dela za koja je predviđena novčana kazna ili kazna zatvora do 5 godina. U slučaju da osumnjičeni prihvati jednu ili više od zakonikom predviđenih obaveza, kao što su otklanjanje štete posledica nastalih izvršenjem krivičnog dela, zatim ispunjavanje dospele obaveze izdržavanja i sl.