Oblici stranih ulaganja

UVOD

U poređenju sa drugim zemljama u tranziciji Srbija ima dugu tradiciju stranih ulaganja, pre svega u formi zajedničkih ulaganja koja su prvi put omogućena zakonom iz 1967. godine. Početkom devedesetih godina zabeleženo je i nekoliko primera stranih direktnih ulaganja većeg obima od kojih je bila najveća kupovina 75% kapitala najveće farmaceutske kompanije Galenika (1990). Drastične sankcije UN i ratovi u okruženju zaustavile su i reforme i značajnije strane investicije. Tek posle demokratskih promena u 2000. i prestanka sankcija i normalizacije odnosa sa svetom, stvoreni su povoljniji institucionalni i drugi preduslovi za inostrane investicije. Tu godinu (2000) mnogi smatraju i početkom stvarne tranzicije u Srbiji. Odmah posle demokratskih promena u velikoj meri su liberalizovane cene i spoljnotrgovinski i devizni režim. Otvorene su i nove mogućnosti za investiranje, jer je pored novih neposrednih stranih ulaganja (tzv. greenfield investicija) stranim licima omogućena kupovina domaćih preduzeća i domaćih banaka pod istim uslovima kao i domaćim licima. To je omogućeno propisima o privatizaciji preduzeća i banaka, razvojem tržišta kapitala i liberalnim zakonom o stranim ulaganjima koji je donet 2002. godine. U periodu 2001-2005. strana direktna ulaganja u Srbiji su dostigle nivo od oko 4,5 milijarde dolara. Najveći deo ovog iznosa investiran je u procesu privatizacije preduzeća iz profitabilnih delatnosti (cementare, industrija duvana, pivare, grupacije prehrambene industrije) ili u kupovinu i osnivanje banaka. Udeo novih neposrednih stranih ulaganja (greenfield investicija) je mali i one se uglavnom odnose na trgovinu i nekretnine.
Bez obzira na značajan napredak postignut proteklih godina, postoje strukturna i institucionalna ograničenja i slabosti: ograničenja i monopoli u oblasti građevinskog zemljišta, sporost reformi u javnom sektoru, i u administrativno-sudskim strukturama, nedosledna primena propisa i korupcija.

POJAM STRANIH ULAGANJA

Prema Zakonu o stranim ulaganjima, pod stranim ulaganjem podrazumeva se:

• ulaganje u domaće privredno društvo kojim strani ulagač stiče udeo ili akcije u osnovnom kapitalu tog privrednog društva,
• sticanje svakog drugog imovinskog prava stranog ulagača kojim on ostvaruje poslovne interese.

ISTORIJSKI RAZVOJ STRANIH ULAGANJA

Počeci stranih ulaganja su u 16. vijeku u Evropi gde počinju da se stvaraju prave trgovine koje se proširuju po čitavoj Evropi, a njihova predstavništva se otvaraju u svim većim trgovačkim centrima. Što se tiče preduzeća industrijska revolucija je imala izuzetan uticaj na njihov razvoj. Povećavaju se kapaciteti preduzeća, stvara se nova organizacija pa se snažnije izlazi na svetsko tržište. To je omogućilo brže stvaranje multinacionalnih preduzeća koja će u vremenu koje dolazi postati lokomotiva koja će napred povući svetska ulaganja. U ovoj fazi investira se na stranom tržištu prvenstveno u trgovačka preduzeća sa ciljem povoljnijeg nabavljanja sirovina,kao i plasmana gotovih proizvoda. U periodu između dva rata investicije su se stalno povećavale. Multinacionalna preduća su snažnije počela da investiraju u naftne izvore posebno u kolonijama. Nakon drugog svetskog rata za razliku od ranijih ulaganja koja su uglavnom bila motivisana osiguranjem sirovina,počinje se ulagati u razvoj novih tehnologija, menadžment znanja i osvajanje novih tržišta. Period do 1960. god. karakteriše snažna američka investsticiona dominacija jer je oko tri četvrtine (3/4) investicija došlo iz SAD. Karakteristika 70-tih je jačanje evropskih multinacionalnih kompanija te njihovo snažnije investiranje u svetu. Početak osamdesetih karakterišu značajna ulaganja u zemlje u razvoju, gde je osnovni motiv ulagača bio jeftina radna snaga. Karakteristika 90-tih je da osnažene i već dovoljno razvijene neke od zemalja u razvoju se pojavljuju kao značajni svetski ulagači. Kroz ovaj kratki prikaz vidi se da su počeci investiranja vezani za početke svetske trgovine, a da se pravi razvoj stranih ulaganja vezuje za početke moderne industrije.

OBLICI STRANIH ULAGANJA

Ako pogledamo naše pozitivno pravo u oblasti stranih ulaganja primetićemo da se eksplicitno izdvajaju dve posebne forme stranih ulaganja i to:

• osnovni oblici stranih ulaganja i
• posebni oblici stranih ulaganja.

OSNOVNI OBLICI STRANIH ULAGANJA

Pod osnovnim oblicima stranih ulaganja podrazumevaju se:

1. osnivanje privrednog društva;
2. sticanje akcija ili udela u postojećem privrednom društvu.

Osnovni oblici stranog ulaganja uređuju se ugovorom o osnivanju ili ugovorom o ulaganju, koji se zaključuju u pisanoj formi, odnosno odlukom o osnivanju sačinjenoj u pisanoj formi.
Ono što je posebno karakteristično za oba ova oblika jeste to da postoji jedna bitna izmena u odnosu na prethodni zakon, koji je regulisao ovu oblast. Za razliku od ranijih propisa o stranim ulaganjima po kojima su strana lica (ulagači), uz određena ograničenja, bila izjednačena sa domaćim pravnim i fizičkim licima u svojim pravima i obavezama (nacionalni tretman). Važeći Zakon o stranim ulaganjima napušta sistem „nacionalnog tretmana“ i to isključivo u korist stranih ulagača. Rukovođen motivima privlačenja stranog kapitala po svaku cenu, u cilju oživljavanja i razvoja određenih oblasti privrede, zakonodavac otvoreno konstituise sistem tzv. „otvorenih vrata“, pružajući stranim ulagačima niz povlastica i olakšica koje domaći ulagači ne mogu uživati. Princip „otvorenih vrata“ sastoji se u tome što se stranim privrednicima daje određeni, po pravilu, povlašćen položaj sa ciljem da se strani kapital privuče po svaku cenu. Reč je o jednostranoj obavezi domaće države prema stranim investitorima kojima se nude i garantuju određene povlastice. U suštini sistem „otvorenih vrata“ ima isti cilj kao i princip „najpovlašćenije nacije“, ali ovde uslove daje i nudi domaća država, dok kod „najpovlašćenije nacije“ te pogodnosti i uslove zahteva strana ugovornica.