Pojam i vrste ekonomskih transkacija u platnom bilansu

1. Uvod

Između privrednih subjekata, različtih nacionalinih privreda, odvijaju se ekonomske transakcije u vidu izvoza, uvoza, zajmova, i kredita. Sve te transakcije rezultiraju međunarodnim plaćanjima putem novčanih doznaka i raznih drugih instrumenata plaćanja. Zbog toga se ukupan (sistematski) pregled svih ekonomskih transakcija između subjekata (rezidenata) jedne zemlje i (rezidenata) drugih zemalja, obično za godinu dana, naziva bilans plaćanja.
Bilans plaćanja je sastavni dio sistema privrednih bilansa koji iskazuje osnovne makroekonomske varijabile u nacionalnoj privredi kao i njihove međusobne odnose. Platni bilans ima različite oblike statistickog iskazivanja u odnosu na račun inostranstva, koji nije jedini ni najpotpuniju prikaz ekonomskih transakcija sa inostranstvom među društvenim računima.
Račun inostranstva je u sistemu društvenih računa u izvjesnom smislu rezidualan, u njemu se ističu transakcije svih sektora sa inostranstvom. On je potreban da bi se cjeli sistem “zatvorio”. Sam sistem, međutim, prvenstveno prikazuje proizvodnju, potrošnju i akumulaciju u domaćoj privredi. Platni bilans, sa druge strane, u potpunosti je posvećen prikazivanju ekonomskih transakcija sa inostranstvom, te stoga pretenduje na znatno detaljnije evidentiranje i prezentiranje. Po metodologiji koju propisuje četvrto izdanje priručnika MMF (IMF, 1977), u platnom bilansu se iskazuje 112 vrsta transakcija (stavki), dok su u privrednim bilansima ove transakcije samo đelom iskazane (kapitalne transakcije se skoro uopšte ne iskazuju), odnosno agregirane su svega 16 stavki.
U okviru seminarskog rada biće obrađene vrste ekonomskih transakcija u platnom bilansu, kao i njihovo pojmovno rasčlanjenje. Prilikom izrade rada konsultovana je dostupna relevantna literatura.

2. Platni bilans

Prikazivanje platnog bilansa u različitim oblicima mijenjalo se tokom historije, u zavisnosti od toga kako se mjenjala robna i finansijska struktura međunarodnih ekonomskih odnosa. Tako na primjer, u doba merakantilizma, potreba za razlikovnje platnog od trgovinskog bilansa nije se osjećala, zato što su se trgovinske trnasakcije obavljale uglavnom uz istovremeno plaćanje zlatnim svjetskim novcem. Praktično je izvoz i uvoz bio jednak prilivu i odlivu zlata, odnosno poklapao se sa obimom međunarodnih plaćanja zemlje. U razvoju kapitalizma i međunarodnih kreditnih odnosa, kretanje robe i novca u ekonomskim odnosima zemlje sa inostranstvom, više se ne poklapa. Javila se potreba da se statistički registruju i robne i finansijske transakcije sa inostranstvom, nezavisno od načina finansijske likvidacije, a na drugoj strani bi se iskazivali svi oblici međunarodnih plačanja jedne zemlje u određenom vremenskom periodu. Takvi dvostrani pregledi ekonomskih transakcija sa inostranstvom, dobili su naziv platnog bilansa, prvi put u Velikoj Britaniji – sredinom 19 vijeka.
Pojam platnog bilansa, je, međutim, još dugo ostao nedovoljno precizno definisan. Osnovna dilema je bila: da li platni bilans treba da registruje samo efektivno izvršeno plaćanja i naplate u platnom prometu zemlje sa inostranstvom (u određenom periodu) ili treba da prikazuje sve ekonomske transakcije obavljene u istom razdoblju, bez obzira na vrijeme njihove finansijske likvidacije. U užem smislu, građanski teoretičari poznavali su bilans plaćanja kao izraz izvršenih efektivnih plaćanja. Širi koncept platnog bilansa obuhvata sve ekonomske transakcije obavljene u određenom vremenu, bez obzira na trenutak efektivnog plaćanja.
Definicija platnog bilansa izvedena je iz osnovne definicije koju je međunarodni monetarni fond utvrdio u Priručniku bilansa plaćanja 1950 godine (IMF, 1950). Po njoj platni bilans jeste sistematski pregled (u obliku dvostranog bilansa) svih ekonomskih transakcija, obavljenih u određenom periodu između rezidenata neke zemlje i stalnih stanovnika (rezidenata) drugih zemalja. Ova definicija je tokom vremena pretrpjela odredene promjene koje su bile uslovljene promjenama robne, finansijske, i institucionalne strukture međunarodnih ekonomskih odnosa.
Kada su, poslije 1958 godine, mnoge nacionalne valute ponovo postale konvertibilne, oživjeli su i međunarodni tokovi privatnog kapitala. Definicija platnog bilansa doživjela je izmjene u Priručniku međunarodnog monetarnog fonda 1961. godine (IMF, 1961 godina) i u dodatku Priručniku 1973. godine (IMF, 1973). Ove posljednje izmjene bile su najvećim dijelom posljedica raspada Bretonvudskog međunarodnog monetarnog sistem i masovnog prelaska deviznih kurseva nacionalnih valuta i sistema fiksnih u režim fluktuirajućih (plivajućih) kurseva.
Nadalje je 1977. godine je objavljeno novo, četvrto izdanje Priručnika platnog bilansa (IMF, 1977. ) čiji se najvažniji dijelovi takođee publikuju u uvodnim napomenana Godišnjaka platnog bilansa ( IMF, 1978.). Ova poslednja najnovija zvanična definicija platnog bilansa glasi: Platni bilans je statistički pregled za određeni period koji iskazuje:
a) Transakcije robom, uslugama i dohotkom između jedne privrede i ostalog svijeta,
b) Promjene vlasništva i druge promjene u monetarnom zlatu i pravima vučenja koje data privreda posjeduje, promjene u potraživanjima i obavezama prema ostalom svijetu, te
c) Jednostrane transfere i protivstavke koje su potrebne za uravnoteženje, u računovodstvenom smislu, svih stavki po onim pomenutim transakcijama koje se međusobno ne potiru.
U platno-bilansnom smislu nacionalna, privreda sastoji se od ekonomskih subjekata čiji je centar ekonomske aktivnosti i ekonomskih interesa na njenoj teritoriji. Rezidentima se smatraju fizička lica koja imaju stalno prebivalište u zemlji za koju se platni bilans sastavlja. Osoblje diplomatskih misija i građani na liječenju ili studijama u inostanstvu smatraju se nerezidentima (u platnom bilansu). Iseljenici koji su konačno promjenili svoje prebivalište (najčešće i državljanstvo) također su nerezidenti. Zato se njihove doznake smatraju jednostranim transferima. Migranti na privremenom radu u inostranstvu smatraju se rezidentima privrede koju su privremeno napustili, a njihove uštede (doznake) se uračunavaju u društveni proizvod njihove matične zemlje. U platnom bilansu te zemlje njihove doznake se tretiraju kao prihodi faktora proizvodnje iz inostranstva i registruju se u bilansu robe i usluga.
Pravna lica čija je privredna aktivnost registrovana prema propisima zemlje na njenoj teritoriji, smatraju se rezidentima. Rezidenti su i svi organi države, odnosno društveno-političkih zajednica. Agencije države u inostranstvu smatraju se njenim rezidentima. Poslovne jedinice privrednih organizacija u inistranstvu se smtraju rezidentima one zemlje na čijoj teritoriji obavljaju svoje aktivnosti. Međudržavne i međunarodne organizacije se uglavnom smatraju rezidentima zemlje na čijoj su teritoriji locirane. Važan izuzetak predstvaljeju međunarodne ekonomske organizacije, poput Ujedinjenih nacija i njenih specijalizovanih agencija. One se smatraju rezidentima jednog imaginarnog područja izvan nacionalne teritorije svih država. Za sve zemlje ove institucije su nerezidenti.
Platni bilans obično iskazuje transakcije obavljene u toku jedne godine. Nekoliko zemalja objavljuje i kvartalne podatke koji čine platni bilans. Ono što platni bilans razlikuje od ostalih spoljnoekonomskih bilansa jeste vremenski momenat u kome se transakcije registruju. U principu bi sve transakcije trebalo da se registruju u trenutku prenošenja prava vlasništva (nad dobrima ili finansijskim potraživanjima). U praksi je teško obezbjediti tako prezicne informacije. Zato se robne transakcije najčešće registruju na carinskoj granici, to jest prilikom prelaska granice, na osnovu carinskih prijava. Ima i transakcija u kojima dolazi do promjene vlasnika ali ne i prelaska preko granice. Takve su na primjer transakcije zlatom između monetarne vlasti i ostalih domaćih rezidenata. Kada zlato, kao roba, prelazi iz vlasništva privrede u vlasništvo emisione banke, ono ujedno stiće svojstvo deviznih rezervi. Promjene u deviznim rezervama se, naravno, registruju u platnom bilansu.
Robne transakcije (izvoz i uvoz) se u principu registruju po F.O.B. vrednovanju, to jest po vrijednosti koja uključuje cijenu robe i troškove isporuke do nacionalne granice izvoznika. To je način vrednovanja koji omogućuje da se troškovi međunarodnog transporta i ostalih trgovinskih usluga registruju kao posebna stavka u platnom bilansu. Ima dosta zemalja koje nisu u stanju da svoj uvoz pouzdano registruju franko granica inostranog isporučioca, već ga prikazuju po C.I.F. vrednovanju, to jest franko sopstvena granica, uključujući troškove transporta i osiguranja. U novije vreme međunarodni monetarni fond (na osnovu sopstvrnih procjena) pretvara podatke o uvozu, koje zemlje članice saopštavaju po C.I.F. na F.O.B. vrednovanje.
Platni bilans je otvoreni sistem u tom smislu što on uglavnom registruje samo po jedan kraj svake transakcije. Dok se u sistemu društvenih računa uz jednu robnu transakciju bilježe četiri stavke: isporuka robe, prijem novca, prijem robe, i plaćanje novcem, u platnom bilansu se bilježe samo dvije stavke u slučaju izvoza: isporuka robe, i priliv deviza. Prijem robe i plaćanje registruju se u platnom bilansu zemlje uvoznika. Platni bilans ne prikazuje stanje fondova na početku i kraju perioda, to jest ne bilježi stanje međunarodnih obaveza i potraživanja zemlje, već samo njihove promjene u toku godine.
Platni bilans se vodi po principima dvojnog knjigovodstva. Svaka transakcija se bilježi sa dvije promjene koje se međusobno potiru. Pošto se statisticki izvori podataka za različite stavke platnog bilansa nejednakog obuhvata, i nejednakog stepena pouzdanosti, eventualno nepoklapanje stavki koje bi trebalo da se potiru ukazuje na postojanje grešaka, i propusta u prikupljanju podataka. Stoga platni bilans sadži posebnu stavku “neto greške i propusti”, koja omogućava knjigovodstvenu ravnotežu. Izraz neto u ovom slujaju naglašava da greške mogu precjenjivati ili potcjenjivati određene stavke.