POLOŽAJ SPC U VREME TURAKA

UVOD
Osmansko carstvo je dostiglo svoj vrhunac sredinom 16.veka, za vreme vladavine Sulejmana II Velicanstvenog. Prodirući kroz Evropu Turska je pokorila veci deo Ugarske (1541), i Banat (1552). U daljim ratovima Turska je već pokazivala znake zamora, sto je bila posledica zastojanja njene privrede. Mir sklopljen po završetku Dugog rata (1593-1606) bio je prvi koji turskoj nije doneo nikakvo teritorijalno proširenje.
Većinski deo srpskog stanovništva se odupreo islamizaciji, ostao je veran svojoj pravoslavnoj veri dok je manji deo prešao u islam. Srbima je razbijenu državu zamenila srpska crkava i ljudi su se o svim pitanjima, i medjusobnim sporovima obraćali umesto turskoj vlasti, svom sveštenstvu. Crkva je sačuvala nacionalni identititet i kulturno nasledje, i često učestvovala u pružanju otpora osvajačima. Kada je patrijarh Pavle preduzeo obnovu srpske crkve, Orhidska arhioepiskopija je na sultanovom dvoru preko uticajnih Grka ukinula njegov rad, i tad je 1541 srpska patrijaršija ukinuta.
Saradnja Srba sa turcima u vreme osvajanja Banata i Ugarske, doprinela da Turska gleda drugačije na Srbe., Mehmed-paša Sokolović, srbin iz okoline Višegrada, je bio najbliži saradnik Sulejmana II Velicanstvenog, njegov veliki vezir stekao je Sultanovo poverenje,pa su i njegovi rodjaci dobijali visoke položaje. Zbog uticaja Srba na Porti i na sultanovom dvoru pored turskog jezika pričao se i srpski i bilo je ćirilično pismo. Veliki vezir Mehmed-paša Sokolović je 1557 izdejstvovao obnovu Pećke patrijašije, njegov brat Makarije je postao patrijarh.
Pećka patrijaršija se širila i početkom 17 veka, kada je obuhvatala predeo Južne Ugarske, Makedonije, Crne Gore. Dobijajući veliku antonomiju srpska crkva je sve više postajala politička organizacija.

1. POLOŽAJ SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U VREME OKUPACIJE OSMANLIJA

1.1. ULOGA CRKVE U ODNOSU NA OKUPATORA
Padom grada Smedereva 1459. godine završen je period srednjevekovne istorije Srba, odnosno period samostalne srpske države i autokefalne crkve. Slom Nemanjićke države i tursko osvajanje srpskih zemalja poremetili su iz osnova život i Srpske pravoslavne crkve. Do toga doba vladajuća crkva u državi, ona pod Turcima postaje vera pokorene i potlačene raje. Novi položaj Srpske crkve daće drugi pravac njenom razvitku, uneti nove elemente u unutarnju strukturu i na novim osnovama izgraditi odnos ove crkve i prema narodu i prema turskoj državi. Celokupno područje jurisdikcije Srpske patrijaršije našlo se do 1496. godine u granicama Osmanskog carstva. Stav turske vlasti prema hrišćanima imao je opšti osnov u Kuranu (zimije), ali politiku prema pojedinim hrišćanskim crkvama ona je određivala i menjala shodno razvoju političkih prilika na svome državnom području i u sferi svojih interesa.Srpska crkva deli sudbinu potlačene srpske raje. Manastiri kao i raja imali su razne obaveze prema turskim feudalcima i sultanu. Osnovni oblici državnih nameta bili su vojnica, harač na zemlju i prihod, zatim razni porezi koje su Turci zatekli u osvojenim zemljama (porez na ovce, ispaše, bunareve), te vanredni porezi poput ratng poreza. Da bi lakše upravljali potčinjenim hrišćanskim narodima, sultani ostavljaju versku samoupravu hrišćanskim crkvama, ali istovremeno nameću nove obaveze crkvenoj jerarhiji. Crkveni poglavari postaju i narodne vođe — etnarsi. Osnovna funkcija etnarha sastojala se u prikupljanju poreza namenjenih sultanu i centralnim organima carevine.U prvo doba turske vladavine položaj potlačene raje nije bio suviše nepodnošljiv, ali vremenom nasilje turskih feudalaca nad rajom i države nad crkvom se povećava. Od svih obaveza raji je najteže padalo oduzimanje dece i njihovo odvođenje u janjičare. To je narod nazvao „danak u krvi“.
Srpska crkva deli sudbinu svoga naroda i vremenom dolazi do dezorganizacije unutar srpske crkve. Tako srpsku jerarhiju sve više zamenjuju episkopi grčke narodnosti pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije.

2. PEĆKA PATRIJARŠIJA

2.1. PROPAST PEĆKE PATRIJARŠIJE

Do tridesetih godina 16. veka Ohridska arhiepiskopija uspela je da proširi svoju jurisdikciju nad mnogim eparhijama srpske crkve. Prvi pokušaj obnavljanja samostalnosti patrijaršije propao je početkom XVI veka zbog protivljenja ohridskog arhiepiskopa i vaseljenskog patrijarha. Tursko osvajanje srpskih zemalja u XIV i XV veku bilo je praćeno uništavanjem i razaranjem crkava i manastira, pljačkom crkvenih imanja i pokretne crkvene imovine i pretvaranjem crkava u džamije. Posebno su stradale crkve i manastiri u pristupačnijim predelima pored drumova, u gradovima i oko gradova. Zato se u borbama protiv turskog nadiranja u XIV i XV veku i sveštenstvo povlači zajedno s narodom i vlastelom prema severu uzmičući ispred Turaka. Pokret je išao najpre u pravcu dolina Velike Morave, Save i Dunava, a posle prelazi preko ovih reka u južnu Ugarsku. Tamo se pre i posle pada Srbije 1459. sa narodom i vlastelom naseljava i srpsko sveštenstvo i organizuje Srpska crkva. U to doba okićena je Fruška Gora mnogobrojnim srpskim manastirima. Tamo će se pod despotima u drugoj polovini XV i početkom XVI veka da izgradi nova crkvena organizacija. Međutim, prema severu je nadirao i osvajač. Posle pada Smedereva 1459. pokorene su srpske zemlje do Save i Dunava, 1496. pada Zeta, a posle bitke na Mohaču 1526. podleže i Ugarska. Tako je ceo srpski narod sa svojom crkvom došao pod tursku vlast. Nema sumnje da su crkva i njene ustanove neobično mnogo prepatili za vreme turskog osvajanja naših zemalja. Pored svega toga, kao što su novija ispitivanja pokazala da je prelaz naših zemalja pod tursku vlast uopšte bio mnogo postupniji i pored ratova, nego što se to dosad mislilo, isto tako se utvrdilo da je i proces prilagođavanja Srpske crkve novoj vlasti bio postupan u znaku sporazumevanja sa novom vlašću.

2.2. OBNOVA PEĆKE PATRIJARŠIJE
Pošto se Osmansko carstvo neprekidno širilo, bila im je veoma važna pomoć Srba kao pomoćnih vojnih odreda u osvajanjima preko Save i Dunava, kao i da prilikom tih osvajanja imaju mirnu pozadinu. Posle bitke, na Mohaču, kada Turci osvajaju Ugarsku, moralo se postaviti pitanje srpske jurisdikcije nad srpskim eparhijama i izvan granica ne samo nekadanje Ohridske arhiepiskopije nego i Pećke patrijaršije. U to doba upravo dolazi do sukoba između Ohridskog arhiepiskopa Prohora i smederevskog episkopa Pavla i ostalih srpskih episkopa oko prava jurisdikcije Ohridske arhiepiskopije nad srpskim eparhijama. Ovaj sukob u kome će privremeno pobediti Ohridska arhiepiskopija, dovešće na kraju 1557. do obnove Pećke patrijaršije u vreme sultana Sulejmana Veličanstvenog, Srbima dozvoljeno da ponovo organizuju crkvenu vlast, a Turci su time dobili novog poreskog obveznika i povećali priliv novca u sultanovu kasu. Turske vlasti su položaj novopostavljenog patrijarha Makarija, brata velikog vezira Mehmeda-paše Sokolovića, regulisale izdavanjem berata – naredbom o imenovanju na službeni položaj u Osmanskom carstvu.