Povelje kao izvor srpskog srednjovjekovnog prava

1. UVOD

U ovom seminarskom radu obrađene su povelje, kao izvor srpskog srednjovjekovnog prava koje su dale značajan pečat u srednjovjekovnoj Srbiji u periodu od XII do XV vijeka.
Povelje su predstvaljale prvi pisani pravni izvor. Kasnije su zajedno sa običajnim pravom, međunarodnim ugovorima i vizantijskim zakonima, detaljno ugrađene u Dušanov zakonik.
Prvi dio seminarskog rada odnosi se na pojam i značenje riječi povelje u pravu uopšte. Takođe, data je i kratka analiza sadržaja srednjovjekovnih srpskih povelja.
Veći dio seminarskog rada posvećen je poveljama, kao izvoru srpskog srednjovjekovnog prava, sa navođenjem vrsta povelja, odnosno nekih od najzančajnijih, kako bi se pokazao njihov značaj; kako sa stanovišta pravnog izvora u srednjovjekovnoj srpskoj državi, tako i sa stanovišta kulturne baštine uopšte.
2. POJAM I ZNAČENJE RIJEČI POVELJA

Povelja je isprava kojom se dodjeljuje neko pravo ili čast. Povelja predstavlja svečani pisani akt, ukrašen likovnim ornamentima i pisan svečanim pismom, kojim se objavljuje ili posebno važna poruka ili se obilježavaju značajna djela.
Riječ povelja nastala je u srednjem vijeku kao prevedenica sa grčkog jezika – „povelenije“, od koje se kasnije i razvio najčešće upotrebljavani termin – povelja. Povelja u suštini znači naredbu, ukaz („povelevati – zapovedati“). U literaturi se sreće čitav niz termina (sinonima) kojima se označava ovaj pravni dokument: pismo, pisanije, knjiga, zapis, carska naredba, darovnica i dr. Pored riječi povelja, u srednjem vijeku, pod uticajem Vizantije, u Srbiji se upotrebljavala riječ hrisovulja, takođe grčkog porijekla.
U pravu, povelja predstavlja ispravu koja daje posebna prava pojedincu ili organizaciji. Poveljom se utvrđuje ekonomsko-pravni odnos vladara, velikaša i crkvenih velikodostojnika prema ustanovama ili pojedincu, odnosno prema pravnom ili fizičkom licu.
3. SADRŽAJ SREDNJOVJEKOVNIH SRPSKIH POVELJA

U srednjem vijeku najzanačjniji pisani izvori za istoriju srednjeg vijeka su bili:
– žitije – zapisi posvećeni životu vjerskih službenika;
– ljetopisi – istorijski spisi sastavljeni od kratkih i jednostavnih bilješki;
– zapisi – kratke bilješke koje govore o ratovima, nevoljama i ličnim sudbinama;
– natpisi – kratki tekstovi sačuvani na tvrdom materijalu i
– povelje – pravna dokumenta koje su izdavali vladari, pisali ih pisari i bili označavani ili potvrđivani svečanim pečatom.
Ono što karakteriše sam srednji vijek su bili srednjovekovni kmetovi (zavisni seljaci) koji su bili potčinjeni feudalnom gospodaru ili vlastelinu. Vlastela su bili ili vitezovi koji su posjedovali manji ili velmože koji su posjedovali veći dio zemljišta. U feudalnoj srpskoj državi do donošenja Dušanovog zakonika pravni život je bio regulisan pretežno nepisanim običajnim pravom. Kao prvi pisani pravni izvori pojavljuju se povelje izdate od strane srednjovjekovnih srpskih vladara. Srpsko običajno pravo i pravo sadržano u poveljama i međunarodnim ugovorima srpskih vladara je kasnije ugrađeno u Dušanov zakonik, što još više daje na značaju nastanku povelja kao prvog pisanog pravnog izvora.
Povelje spadaju među najstarije pisane dokumente. Izdavali su ih vladari, ugledni vlastelini i najmoćniji feudalci kojima se proklamuju, preciziraju i javno saopštavaju određena prava, privilegije i pokloni.