Istorija države i prava

POJAM ISTORIJE KAO NAUKE

Istorija je kao samostalna delatnost Ljudskog duha nastala kod starih Grka, te je i njen naziv grčkog porekla. Pod istorijom Grci su podrazumevali poznavanje i izlaganje događaja iz prošlosti. U tom značenju reč srećemo kod Herodota iz Halikarnasa, grčkog pisca iz V veka pre naše ere, koji je u obimnom delu naslovljenom Istorija, nastojao da prikaže događaje koji su se zbili u prošlosti u svim zemljama njemu tada poznatog sveta, kao i da utvrdi istorijsku istinu. Herodota je još Ciceron nazvao „ocem istorije“, pa se do dana današnjeg nastanak istorije kao nauke vezuje za njegovu ličnost.
Kao i svaki naziv koji je upotrebljavan dugi niz godina i reč istorija je poprimila različita značenja. Ona se u svakodnevnom govoru koristi i da bi označila sav istorijski razvoj Ljudskog društva, a istovremeno i nauku o tome razvoju. U daljem izlaganju mi ćemo pod rečju „istorija“ podrazumevati samo istoriju kao nauku. Iako istorija proučava događaje iz prošlosti, njen predmet ne predstavljaju svi događaji i promene koje su se nekad zbile. Pre svega, velike promene u prirodi nisu predmet istorije, već drugih naučnih disciplina, mada istorija u pojedinim slučajevima može da uzme u obzir i neke prirodne procese. Kada, na primer, ispitujemo opadanje Dubrovnika u XVII veku, ne možemo mimoići katastrofalni zemljotres koji je 1667. godine zadesio ovaj grad. Predmet istorije, dakle, mogu biti samo događaji koji su u vezi sa ljudima, tačnije sa ljudskim društvom, jer se istorija ne bavi biološkom i fiziološkom stranom ljudskog bića, već samo čovekom kao društvenim bićem. Ali, istorija se ne bavi čovekom i ljudima uopšte, već ljudima u prostornom i vremenskom okviru.
Pošto smo na ovaj način bliže odredili šta podrazumevamo pod istorijom, pokušaćemo da damo i definiciju istorije kao nauke. Treba pritom naglasiti da nije nimalo lako odrediti pojam istorije, jer brojni istoričari, polazeći od različitih naučnih i ideoloških koncepcija, različito shvataju i određuju istoriju, pa se samim tim u nauci sreće čitavo more definicija istorije. Svesni te teškoće i nimalo ne težeći da damo definitivan odgovor na ovo složeno pitanje, mi ćemo se opredeliti za definiciju koja kaže da je istorija nauka koja u prostornom i vremenskom okviru istražuje razvoj ljudskog društva u prošlosti, traži njegove uzroke i zakonitosti određenog društveno-ekonomskog poretka. Istorija je, nesumnjivo, najznačajnija društvena nauka. Kod ljudi ona predstavlja svest o sopstvenom postojanju i ključ za razumevanje sadašnjosti. Samo tako se može objasniti njen rani nastanak i veliki značaj koji joj je pridavan od antičkih vremena. Nije slučajno što je kod Grka, Klija, prva u redosledu muza, bila zaštitnica istorije, niti što su je Rimljani nazivali „učiteljicom života“. Svi veliki mislioci iz oblasti društvenih nauka, uključujući i klasike marksizma, bili su odlični poznavaoci istorije. Značaj istorije je danas još više porastao, jer se raznoliki i složeni odnosi koji postoje u savremenom društvu, teško mogu razumeti bez dobrog poznavanja istorije.

PERIODIZACIJA VREMENSKA PODELA ISTORIJE

Od svih podela istorije vremenska je najznačajnija. Njen zadatak se sastoji u tome da pronađe i izdvoji posebne periode unutar kojih istorijski razvoj ima izvesne karakteristike koje ga odvajaju od prethodnog, odnosno od narednog perioda. Stoga se istoričari trude da pronađu određene istorijske događaje koji su bili ključni i koji bi označavali kraj jednog i početak drugog istorijskog razdoblja. Odrediti takve datume nije nimalo lako i njihovo označavanje je često rezultat subjektivne procene pojedinih istoričara, tako da o tom pitanju među njima češće postoje razmimoilaženja nego saglasnost. Teškoću stvara i činjenica što se sva ljudska društva ne razvijaju istom brzinom, tako da jedan događaj može biti od presudnog značaja u jednom delu sveta, dok u drugom ne mora imati nikakve važnosti. Tako, na primer, propast Zapadnog rimskog carstva 476. godine se u evropskoj istoriji uzima kao kraj robovlasničkog perioda i početak feudalizma. Za tadašnju evropsku i mediteransku civilizaciju taj događaj je bio od nesumnjive važnosti, ali na nastanak i razvitak Amerike, na primer, nije baš nimalo uticao.
Pokušaji vremenske podele stari su gotovo koliko i sama istorija. U starom veku je postojala periodizacija koja je istoriju delila na razdoblja četiri velika svetska carstva: asirsko, persijsko, grčko-makedonsko i rimsko. Hrišćani nisu prihvatali ovakvu periodizaciju zbog toga što je ona ostavljala po strani mnoge narode koje su Grci i Rimljani smatrali varvarima. Polazeći od podataka koje pruža Biblija, istaknuti hrišćanski pisac Aurelije Avgustin (354-430) podelio je čitavu ljudsku istoriju na šest razdoblja: 1) od Adama do Noja; 2) od Noja do Avrama 3) od Avrama do Davida, 4) od Davida do vavilonskog ropstva; 5) od vavilonskog ropstva do Hristovog rođenja, i 6) od Hristovog rođenja do kraja sveta. Ovu periodizaciju su širili i popularizovali mnogi srednjovekovni hroničari pa je ona postala osnov i za današnji naš način računanja godina. U VI veku je monah Dionisije Mali, koristeći se tablicama uskršnjih praznika, izračunao godinu navodnog Hristovog rođenja (a to znači početak šeste, nove, ere), pa je takav način računanja godina zavladao postepeno u gotovo čitavom svetu.
Novu periodizaciju donosi tek razdoblje humanizma. Pošto su se naučnici ovoga perioda predano bavili proučavanjem grčke i rimske civilizacije, uobičajio se naziv antička ili stara vremena, za označavanje svih događaja koji su se zbili do pada Zapadnog rimskog carstva.
Između drevnih Grka i Rimljana, s jedne strane, i humanista s druge, stajalo je „srednje doba“ ili „srednji vek“. Tako su se počele nazirati konture najpriznatije i najviše primenjivane periodizacije, koja istoriju ljudskog društva deli na stari, srednji i novi vek. Nju je u praksi prvi put primenio slavni italijanski humanist Nikolo Makijaveli (Niccolo Machiavelli, 1469-1527), pišući istoriju svog rodnog grada Firence. Kasniji istoričari su nastavili da je upotrebljavaju, razradivši je još više.
Pri ovakvoj periodizaciji teškoću stvaraju datumi, odnosno događaji, koje treba izabrati kao granicu za kraj starog i početak srednjeg veka, kao i kraj srednjeg i početak novog veka. Među istoričarima se ustalilo mišljenje da se zbacivanje poslednjeg zapadnorimskog cara 476. godine smatra krajem starog i početkom srednjeg veka. Ali, bilo je i onih koji su smatrali da tu granicu treba pomeriti do Justinijanove smrti 565. godine, pa čak i do raspada Karolinškog carstva u IX veku. Ni u pogledu određivanja granice između srednjeg i novog veka ne postoji saglasnost među istoričarima. Neki su smatrali propast Vizantijskog carstva, do koga je došlo kada su Turci 1453. zauzeli Carigrad, krajem srednjeg i početkom novog veka. Za druge je tu prekretnicu označavalo otkriće Amerike 1492. godine, a za neke početak reformacije 1517. godine. U poslednje vreme sve je više izraženo mišljenje da početak novog veka treba računati od izbijanja prvih buržoaskih revolucija: u Nizozemskoj 1579, u Engleskoj 1642, i posebno u Francuskoj 1789.
Pošto smo videli da je nemoguće napraviti apsolutno preciznu periodizaciju, koja bi zadovoljila sve kriterijume, mi ćemo se ipak opredeliti, za periodizaciju koja istoriju celokupnog ljudskog društva deli na više društveno-ekonomskih formacija. Ovakva podela istorije zasniva se na Marksovom stanovištu da postoje formacije društva u kojima način proizvodnje sa proizvodnim odnosima, društvenom strukturom i nizom pratećih pojava čini jednu unutrašnju celinu. Marks je u istoriji ljudskog društva uočio pet takvih formacija: prvobitnu zajednicu, robovlasničku, feudalnu, kapitalističku i komunističku, koja bi trebalo da sledi kapitalističkoj društveno-ekonomskoj formaciji. Treba, međutim, napomenuti da ni Marks ni Engels nisu te formacije uopšte hronološki fiksirali.
Polazeći od navedenih marksističkih stanovišta mi ćemo se u Opštoj istoriji države i prava pridržavati podele istorije ljudskog društva na pet društveno-ekonomskih formacija.

1) Prvobitna zajednica traje više desetina hiljada godina i u pojedinim svojim vidovima i do današnjih dana. Ipak, uzima se da je njena gornja granica IV milenijum pre nove ere, kada su postale prve robovlasničke države.
2) Robovlasničko društvo počinje sa nastankom prvih država u Egiptu i Mesopotamiji, oko 3200. godine pre nove ere i traje do V veka naše ere, odnosno do propasti Zapadnog rimskog carstva 476. godine.
3) Feudalno društvo smatra se da traje od V veka nove ere pa do izbijanja prvih buržoaskih revolucija, posebno francuske 1789. godine, zbog njenog velikog uticaja na rušenje feudalnih odnosa u Evropi i još nekim delovima sveta.
4) Kapitalističko društvo započinje buržoaskim revolucijama i traje do današnjih dana.
5) Socijalističko društvo, koje danas postoji naporedo sa kapitalizmom, otpočinje prvim socijalističkim revolucijama, Pariskom komunom 1871. i oktobarskom revolucijom 1917. godine.