Jusnaturalizam

UVOD

Preko dve hiljade godina ideja prirodnog prava ima istaknutu ulogu u ljudskoj misli i istoriji. U radu ćemo opisati šta je bit i sadržaj a šta forma prirodnopravne teorije prateći njen razvoj od antičkog do savremenog doba. Doktrina prirodnog prava polazi od tvrdnje da postoji uređenje društvenih odnosa različito od pozitivnog prava, koje je više u hijerarhiji, ima apsolutno važenje i apsolutno je pravedno, a proizilazi iz prirode, božje volje, ili iz ljudskog razuma. Ideja prirodnog prava je u tesnoj vezi sa idejom pravde, čije vrednosti država svojim pozitivnim pravom treba da izražava. Prirodno pravo je pravo što ga svaki čovek ima na osnovi prirodnog reda stvari, odnosno na osnovi ljudske prirode, a još je u antici smatrano osnovom svakog pozitivnog prava. Međutim, nasuprot pozitivnom pravu prirodno pravo je u raznim epohama smatrano izvorom, utočištem i osloncem ideje pravednosti koja ljudima garantuje život primeren njihovom dostojanstvu. Prirodno pravo se, naročito u fazi građanskih revolucija, iskazalo i kao bitan subjekt delegitimizacije starih režima.Na pitanje u čemu je suština prirodnog prava, kojoj treba da se pokorava pozitivno pravo, ova varijanta odgovara: u razumu, koji je jednak za sva vremena i za sve ljude. Dakle u u ljudskom a ne u božanskom razumu ili u prirodi stvari. Ljudski razum sam može otkriti prirodu čoveka i društva i otud izvući formula za pravna pravila koja će važiti za sva vremena i za sve ljude. Ključni je problem svake teorije prirodnog prava jasnije određivanje prirodnog poretka na koji se ono poziva.

JUSNATURALIZAM

Jusnaturalizam polazi od prirode kao u osnovi opisive materijalne kauzalne strukture. Čovek je pojmljen kao umno biće, ali i kao biće interesa odnosno potrebe. Prirodno pravo je stoga i naravno pravo jer odgovara ljudskoj naravi. U skladu sa svojom naravi čovek, posredstvom svesti i slobode, putem svoga uma poima svrsishodan poredak prirode kao izvor načela što ih treba ostvariti u vlastitoj egzistenciji. Od samih teoretskih početaka problem ovakvih shvatanja je u tome što su načelno nejasni kriterijumi na osnovu kojih se određuje šta su normativni aspekti prirode, to jest oni koji trebaju postati opšte prihvaćenom normom ljudskog delovanja. Suština ljudskog razuma je apsolutna i neistorijska a razum je isti za sve, sem što su ljudi dotad živeli u zabludama. Progres razuma doveo je dotle, tvrdili su teoretičari, da su ljudi sposobni da se oslobode zabluda i da formulišu jedno prirodno pravo koje će važiti za sve. U periodu buržoaskih revolucija sadržina prirodnog prava je odgovarala interesima buržoazije u borbi sa feudalizmom: sloboda, jednakost medju ljudima, apstraktno shvaćena, sveta i neograničena privatna svojina i sloboda preduzimljivosti u privredi, te demokratija i narodna suverenost u državi.Pošto se na ovaj način može formulisati jedno savršeno pravo, koje odgovara interesima svakog čoveka i istovremeno izražava opštu volju celog društva onda sledi i zaključak sa revolucionarnom porukom: ako pozitivno pravo ne odgovara ovom prirodnom pravu onda ga treba srušiti revolucijom(pravo na pobunu i revoluciju je takodje prirodno pravo) i stvoriti novo pravo. Prirodno pravo nije stvorila država , dakle i ona je pod pravom(nasuprot teorijama apsolutizma). To prirodno pravo treba i silom uneti spolja( što se npr. Francuska revolucija trudila da učini u svojim imperijalističkim napoleonovim ratovima). S formalne strane ove teorije daju potpune kodekse prirodnog prava a takvi su zakonici i napravljeni. Najpoznatiji je svakako Napoleonov zakonik iz 1804. godine. Ova teorija prirodnog prava u osnovi je ista kao i stare teorije ali prvi put daje jednu revolucionarnu crtu i naglašava revolucionarnu stranu prava i ulogu narodnih masa. Njen odgovor da je osnov pravu u razumu apsolutno je netačan jer nema večitog razuma zato što nema ni večito istog društva.Što se tiče države prirodnopravna teorija se njom mnogo manje bavila i smatrala je da je država potčinjena pravu te da je samo orudje za ostvarenje prava. Najznačajniji rezultat ove teorije u oblasti države je tzv.teorija društvenog ugovora o nastanku i prirodi države. Bitnost ove teorije sastoji se, nasuprot religijskim teorijama, u pokušaju da se nastanak države objasni prvenstveno uticajem društvenih kriterijuma i primarnih društvenih uzroka kao temelja nastanka države.

Teorija o nastanku i prirodi države polazi upravo od ideje da svi ljudi samim rodjenjem stiču izvesna prava, prirodna, urodjena prava i nastanak države objašnjava kao nastanak jedne ustanove koja treba da štiti ta prirodna prava. Ona se naziva teorijom društvenog ugovora zato što je konkretan način na koji, po njoj, država postaje jedan svestan voljan akt ljudi, postaje jedan ugovor svih članova jedne zajednice, svih gradjana jedne buduće države, tzv. društveni ugovor. Naime, ljudi sklapaju ugovor kojim se obavezuju da se pokoravaju jednoj vlasti koja će regulisati njihove odnose i štititi njihova prava. Bitnost ove teorije je u pokušaju da se napravi osnova po kojoj se nastanak države objašnjava društvenim uzrocima te da se država predstavi kao tvorevina ljudi a ne kao nešto nezavisno od njihove volje. Po ovoj teoriji država je svesna tvorevina ljudi koji je mogu i prepravljati po svojoj volji. Ako se kritički pogleda ova teorija onda je jasno da je objašnjenje stvarnog postanka države putem ugovora naivno i istorijski netačno jer se država nije stvarala ugovaranjem izmedju vladajućih i potčinjenih već naturanjem vlasti vladajućih. Novovekovno prirodno pravo nastoji, polazeći od modernog poimanja nauke, izbeći navedenu poteškoću te se konstituiše kao racionalno prirodno pravo. Prirodno stanje koje prethodi civilnome, a koje kao uporište koriste sve moderne teorije prirodnog prava, tumačeno je kao stanje u kojem um još nije zavladao odnosno kao stanje haosa koji ne odgovara čovekovoj egzistenciji. Prelaz iz metodički pretpostavljenog prirodnog stanja u civilno je moguć samo posredstvom društvenog ugovora. Taj ugovor, uzet kao metodička osnova moderne države, polazi od pretpostavke da ljudi pristaju na podređivanje zakonima i vlasti uz uslov da im se garantuju osnovna prava čoveka i državljanina, to jest sigurnost koju nemaju u prirodnom stanju.Na ovaj način prirodno pravo ima u modernijim postavkama dvostruku funkciju – ono delegitimira svaki poredak koji ne počiva na načelu umno posredovane prirode, ali i legitimira novi poredak koji, po nosivoj metodičkoj pretpostavci, počiva na društvenom ugovoru. Od Grotiusa naovamo ljudskom razumu je pripisana sposobnost propitivanja zakonitosti prirode kao božjeg djela čime se utemeljuje racionalna osnova novovekog prirodnog prava. Moderno prirodno pravo završava sa Fichteovom filozofijom prava koja dovodi u sumnju samu instituciju ugovora pripisujući subjektu pravo da ugovor razvrgava po vlastitom nahođenju, čime se čitava pravna konstrukcija koja polazi od prirodnog prava iskazuje nemogućom. Prirodno pravo se ponovo aktualizira nakon drugog svjetskog rata, kao osnova za sudske procese protiv ratnih zločinaca iz nacionalsocijalističkih redova. Budući da su nacionalsocijalisti došli na vlast putem izbora, te kasnije nametnuli čitav niz zakona i propisa koji su omogućili represiju i fizičko istrebljenje miliona ljudi, trebalo je pronaći pravnu osnovu za suđenje zločincima koji su, strogo formalno gledano, poštovali zakonske norme. Inicijalna osnova je pronađena u prirodnom pravu koje se, zatim, neretko koristi i kao osnova međunarodno-pravnih normi. Savremene države uglavnom više ne počivaju na pretpostavci društvenog ugovora i prirodnog prava, no ostaje pretpostavka konsenzusa o vrijednostima zajednice koja često ispunjava istu funkciju.