Orijentalizam u Balkanskoj kulturi

UVOD

Kako jedan od najvećih naučnika, koji se bavio britanskim, francuskim i američkim doživljajima Orijenta, u prvom redu Arapa i islama (Bliskog istoka), Edvard Said kaže: „Orijentalizam je generički termin koji upotrebljavam da bih opisao pristup zapada orijentu, orijentalizam je disciplina preko koje je orijentu pristupano i pristupa se sistematički, kao predmetu nauauke, otkrića i prakse.“ Said se posebno usredsređuje na britanske i francuske imperijalističke težnje i ciljeve. Jedan od najznačajnijih teoretičara koij je dao impuls savremenim postkolonijalnim studijama je Edvard Said i njegova knjiga Orijentalizam, koja je izvršila ogroman uticaj i otvorila mnoge rasprave u okviru postkolonijalne teorije i šire. Osnovna Saidova pretpostavka zasniva se na Fukoovom tumačenju produktivne prirode znanja/moći koja obezbeđuje diskurzivnu konstrukciju saznanja i njegovo povezivanje sa hijerarhijama moći. Na osnovu analize načina na koji se o Orijentu govori i piše u delima istoriografije, književnosti, nauke, socijalne teorije – rečju u kulturi – Said nalazi dokaz o „proizvedenom“ znanju koje je bilo snažna podrška imperijalnog osvajanja koje je Zapad vekovima preduzimao. Said naglasak stavlja na društveno konstitutivnu ulogu orijentalističkog ili evrocentričnog diskursa, što, drugim rečima, znači da je taj diskurs, bukvalno, stvorio jedan svet koji, tako stvoren, prestaje da bude izmišljen i postaje stvaran. Zato diskursi koje on analizira prikazuju Orijent kao „nešto što prosto postoji“, kao „inertnu prirodnu činjenicu“.

ORIJENTALIZAM U BALKANSKOJ KULTURI

Pregršt novijih radova iz područja balkanske istoriografije direktno se bave saidovskom orijentalističkom kritikom i njenom potencijalnom korisnošću za proučavanje jugoistočne Evrope. Neki od njih su u celosti prihvatili premise Orijentalizma (ili tačnije, njihove pojednostavljene verzije) i nakalemili ih na istoriju pisanja o Balkanu. Plodniji, ali i manje uobičajen pristup je onaj koji pokušava da razume razlike između “orijentalizma” i “balkanizma”, da uvaži korisnost saidovske kritike uopšte i da Saidovo delo shvati kao povod za, s jedne strane, istorizaciju izvesnih oveštalih pretpostavki o Balkanu i, s druge, teoretizaciju onoga što je tradicionalno bilo neteoretizovano polje proučavanja. Verovatno su najbolje one istorije Balkana koje pokazuju da poznaju teorijski vokabular Edvarda Saida i njegovih sledbenika i da njime barataju, ali smatraju da je eksplicitno korišćenje saidovske kritike nepotrebno, pa čak i kontraproduktivno.
Prvoj kategoriji pripada knjiga Vesne Goldsvorti Izmišljanje Ruritanije: Imperijalizam mašte. Kao što podnaslov kazuje, to delo se bavi proširivanjem parametara imperijalizma i kolonijalizma i sugeriše da se oni, kao interpretativne kategorije mogu primeniti na Balkan uprkos odsustvu doslovnog evropskog kolonijalnog prisustva u tom regionu. Ako “konvencionalne” imperijaliste zanimaju izvori sirovina i ekonomska eksploatacija, tipični kolonizator Balkana je, po rečima Goldsvortijeve, kroz “imperijalizam mašte”, tražio druge, ali ne manje lukrativne inostrane izvore prihoda – kulturne i ekonomske. Vesna Goldsvorti kaže da je cilj njene knjige “da istraži način na koji je jedna od najmoćnijih svetskih nacija iskorišćavala resurse Balkana kako bi snabdevala svoju književnu produkciju i industriju zabave”. Šta su zapravo ti resursi (siže? scenografija?) nije sasvim jasno, ali, po mišljenju Goldsvortijeve, oni su doneli isto toliko novca koliko i minerali i nafta. Proizvodnja književne proze čija se radnja zbiva na Balkanu, ili čiji su protagonisti sa Balkana, ili koja se na neki drugi način bavi jugoistočnom Evropom, bila je, po Goldsvortijevoj, sredstvo kojim su Britanci obezbeđivali “svoj deo sa istom onom sigurnošću sa kojom su evropski naseljenici za sebe obezbeđivali premerene parcele u Americi, Australiji ili na Novom Zelandu” Ta premisa je valjana, ali je zaključak ipak malo preteran.